ਸੁਖਿੰਦਰ - ਲੇਖ

ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਸੰਕਟ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ - ਬਲਬੀਰ ਕੌਰ ਸੰਘੇੜਾ

ਲੇਖ

ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਬਲਬੀਰ ਕੌਰ ਸੰਘੇੜਾ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਠੰਡੀ ਹਵਾ’ 2005 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ‘ਹੱਕ ਦੀ ਮੰਗ’ (ਨਾਵਲ), ‘ਇੱਕ ਖ਼ਤ ਨਾਂ ਸੱਜਣਾ ਦੇ’ (ਨਾਵਲ), ‘ਆਪਣੇ ਹੀ ਓਹਲੇ’ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ), ‘ਖੰਭੇ’ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ) ਅਤੇ ‘ਪਰਛਾਈਆਂ ਦੇ ਓਹਲੇ ਪ੍ਰਕਰਮਾ’ (ਯਾਦਾਂ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।

-----

ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਠੰਡੀ ਹਵਾ’ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਰ ਪੇਸ਼ ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਇਹੀ ਮੀਰੀ ਗੁਣ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਾਈ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹੋਰ ਚਰਚਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਬਲਬੀਰ ਕੌਰ ਸੰਘੇੜਾ ਵੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਧਿਆਨ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

-----

ਬਲਬੀਰ ਕੌਰ ਸੰਘੇੜਾ ਲੰਬੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲੀ ਲੇਖਿਕਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਬੜੀ ਧੀਮੀ ਤੋਰ ਤੁਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵੇਰੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਇੱਕ ਨਾਵਲਿਟ ਹੋਣ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਧੀਮੀ ਤੋਰ ਵਾਂਗ ਹੀ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਨਾਓ ਵੀ ਬੜੀ ਧੀਮੀ ਤੋਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਭਾਰੂ ਹੋਣਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਲਬੀਰ ਕੌਰ ਸੰਘੇੜਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਰੂਪਾਂ, ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਨਾਵਲ, ਵਿੱਚ ਰਚਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਵਾਪਰਨਾ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਕੋਈ ਨਾਵਲਕਾਰ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕਹਾਣੀ ਉਦੋਂ ਹੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਲੰਬਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਬਲਬੀਰ ਕੌਰ ਸੰਘੇੜਾ ਨੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਠੰਡੀ ਹਵਾ’ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੇ ਵਿਸ਼ੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ ਜਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਹੈ ਉਹ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਏਨੀ ਗੂੜ੍ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਘਰ ਘਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਹਿ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ।

-----

ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਹਾਣੀ ‘ਠੰਡੀ ਹਵਾ’ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਨਾਲ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਠੰਡੀ ਹਵਾ’ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:

“ਨੋ ਮਨੀ। ਪਰਸ ਗੌਨ। ਹੈਲਪ।” ਬੰਤਾ ਸਿੰਘ ਆਖ ਰਿਹਾ ਸੀ।

“ਯੂ ਨੋ ਵਿਅਰ ਟੂ ਗੈਟ ਔਫ?” ਉਹ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਪੁੱਛ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਉਤਰਨਾ ਹੈ।

“ਯੈਸ........ਯੈਸ ਪਲੀਜ਼।”

ਅਗਲੀ ਬੱਸ ਆਉਂਦੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਹੱਥ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਰੋਕ ਲਈ।

ਉਹ ਬੱਸ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਣ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਦੋ ਟਰਾਂਸਫਰ ਟਿਕਟ ਲੈ ਕੇ ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਫੜਾ ਦਿੱਤੇ। ਬੱਸ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਵੀ ਹਦਾਇਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖੇ।

ਬੰਤਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਬੱਸ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਸਨ, “ਨੇਮ? ਟੈਲੀਫੂਨ ਨੰਬਰ? ਮਨੀ ਬੈਕ।”

“ਡੌਂਟ ਵਰੀ। ਆਈ ਐਮ ਗਲੈਡ ਆਈ ਕੁੱਡ ਹੈਲਪ। ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੋ। ਮਦਦ ਕਰ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੁਸ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।” ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ।

“ਨੇਮ? ਬੰਤਾ ਸਿੰਘ ਫੇਰ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਸੀ।

“ਮਾਈ ਨੇਮ ਇੱਜ਼ ਐਨਾ।” ਉਸਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਦੱਸਿਆ।

“ਥੈਂਕ ਯੂ ਐਨਾ” ਆਖਦੇ ਹੋਏ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਦੋਨੋਂ, ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋਣ।

ਚੱਲਦੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਕੇ ਐਨਾ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਫਾਲ ਸੀਜ਼ਨ (ਪਤਝੜ) ਕਾਰਨ ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਵਗ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁੱਕੇ ਪੱਤੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਭਟਕ ਰਹੇ ਸਨ।

----

ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਬੰਤਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੈਂਕੜੇ ਅਜਿਹੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਫੈਮਿਲੀ ਕੈਟੇਗਰੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪਰਵਾਸੀ ਬਣਕੇ ਕੈਨੇਡਾ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝਣ ਜੋਗੀ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂ ਲਿਖੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਅਜਿਹੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਰਫ਼ਾਨੀ ਤੂਫ਼ਾਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਪਮਾਨ ਵੀ ਮਾਈਨਸ 35 ਡਿਗਰੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਬਜ਼ੁਰਗ ਏਨੀ ਠੰਡ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਉੱਤੇ ਬੱਸ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿਸੀ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਾਅ ਸਕਣ ਜੋਗੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾ ਬੋਲ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹੜੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜੀ ਸਟਰੀਟ ਉੱਤੇ ਉਤਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਏਨੀ ਠੰਡ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹਾਲ ਹੋਵੇਗਾ?

-----

‘ਠੰਡੀ ਹਵਾ’ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਹਿਮ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਵੀ ਚਰਚਾ ਛੇੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਸੁੱਖ ਖਾਤਰ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਰਾਹਦਾਰੀ ਤਾਂ ਭੇਜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ; ਪਰ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਜੋ ਬੁਰੀ ਹਾਲਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਬਜ਼ੁਰਗ ਇਹ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਝਿਜਕਦੇ ਕਿ ਇੱਥੇ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚੰਗੇ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਨ ਸਿਰਫ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਲਤਾ ਹੀ ਭੋਗਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ; ਬਲਕਿ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ ਵੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨੂੰਹਾਂ ਦਾ ਮਿਜਾਜ਼ ਸੱਸ-ਸਹੁਰੇ ਨਾਲ ਨ ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਿੱਤ ਕਲੇਸ਼ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਬਲਬੀਰ ਕੌਰ ਸੰਘੇੜਾ ਬੜੇ ਕਲਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦੇਖੋ ਉਸਦੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼:

ਚੰਨਣ ਕੌਰ ਅਤੇ ਬੰਤਾ ਸਿੰਘ ਸੋਚਦੇ, ਸਾਡਾ ਇੱਕੋ-ਇਕ ਪੁੱਤ ਜਿਸਦੇ ਆਸਰੇ ਅਸੀਂ ਸੱਤ-ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਆਪਣੇ ਬੁਢਾਪੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲਿਆਏ ਹਾਂ, ਆਪਣੀ ਧੀ ਜਿੰਦਰੋ ਨੂੰ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਆਏ ਹਾਂ। ਉਥੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਧੀ ਨਾਲ ਹੀ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ। ਕਦੀ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ, ਉਸ ਦੇ ਸਹੁਰੀਂ ਮਿਲ-ਗਿਲ ਆਉਂਦੇ। ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਲੂਕ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜਾਂ ਘਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੜਨਾ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕਿਉਂ ਮੰਗਵਾਉਣਾ ਸੀ? ਕੀ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਕੰਧਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਕੱਟਣ ਆਏ ਹਾਂ? ਪਿੰਡ ਹੁੰਦੇ ਸਾਂ, ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬੈਠਦੇ-ਉੱਠਦੇ ਸਾਂ। ਮਿਲਦੇ-ਗਿਲਦੇ ਸਾਂ। ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਸੀ, ਸਾਕ-ਸਕੀਰੀਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ, ਸਾਕ-ਸਕੀਰੀ ਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਸਹੁਰੇ ਆਪਣੀ ਆਕੜ ਵਿੱਚ ਹਨ। ‘ਜੀ ਹਮਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਸੁਰਗ ‘ਚ ਵਾੜਿਆ। ਸਾਡੇ ਪੈਰ ਧੋ-ਧੋ ਕੇ ਪੀਵੋ ਹੁਣ। ਕੀ ਹੱਜ-ਚੱਜ ਹੈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀਆਂ ਦੇ? ਕੋਈ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦਾ। ਅੰਦਰ ਪੈ ਕੇ ਭਾਵੇਂ ਮਰ ਜਾਵੋ।

----

ਇਸੇ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਇਸੇ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵਿਸਥਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਤਰਾਂ ਪੇਸ਼ ਹਨ:

ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਦੋਨੋਂ ਮੀਆਂ-ਬੀਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਕੁੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ। ਕਿਹਦੇ ਕੋਲ ਗੱਲ ਕਰਨ? ਆਖਰ ਨੌਬਤ ਇਥੋਂ ਤਕ ਆ ਗਈ ਕਿ ਇਕ ਦਿਨ ਗੁਰਦਿਆਲ ਨੇ ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪ ਆਖ ਦਿੱਤਾ, “ਬਾਪੂ ਜੀ, ਲੋਕੀਂ ਵੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਏਅਰਪੋਰਟ ਤੇ ਸਕਿਉਰਟੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ। ਨਿਆਣੇ ਤਾਂ ਬੀਬੀ ਕੋਲ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।”

ਪੁੱਤ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਵੈਮਾਨ ਖੇਰੂੰ-ਖੇਰੂੰ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੱਤਰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ, ਤੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ? ਮੇਰੇ ਪੁੱਤ ਦਾ ਜਿਗਰਾ ਕਿੱਦਾਂ ਪਿਆ ਕਹਿਣ ਦਾ? ਉਸਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ। ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ? ਲਹੂ ਸੁਧਾ ਪਾਣੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੁਣ ਲਈ ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਲੋਕ ਕੀ ਕਹਿਣਗੇ? ਮਿਲਟਰੀ ਦਾ ਅਫਸਰ, ਜਿਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਦੇ ਘਰ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ? ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ?

-----

ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਠੰਡੀ ਹਵਾ’ ਵਿਚਲੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਕੰਧਾਂ’ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵ-ਪੂਰਨ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਚਰਚਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਔਰਤ / ਮਰਦ ਵੱਲੋਂ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਮਰਦ / ਔਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਤੀ / ਪਤਨੀ ਵਜੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਆਉਣ ਲਈ ਰਾਹਦਾਰੀ ਭੇਜਣੀ।

ਇਹ ਰਾਹਦਾਰੀ ਔਰਤ / ਮਰਦ ਵੱਲੋਂ ਭੇਜੀ ਤਾਂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਨੂੰ; ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਕੈਨੇਡਾ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਬਾਹਦ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਰ ਬਾਰ ਯਾਦ ਕਰਵਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਹਿਜ਼, ਇਹ ਗੱਲ ਜਤਲਾਉਣ ਲਈ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਬੈਠੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਤੀ / ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਰਾਹਦਾਰੀ ਭੇਜਕੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਅਹਿਸਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ‘ਅਹਿਸਾਨ’ ਦੋਵਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ‘ਪਤੀ-ਪਤਨੀ’ ਵਿਚਾਲੇ ਇੱਕ ਕੰਧ ਬਣਕੇ ਖੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਕਦੀ ਵੀ ਸੁਖਾਵੇਂ ਸਬੰਧ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਉਹ ਹਰ ਢੁੱਕਵਾਂ ਮੌਕਾ ਮਿਲਣ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਅੰਦਰ ਹੀਨ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਬੋਲ ਕੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਜਿਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪੇਸ਼ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀ ‘ਕੰਧਾਂ’ ‘ਚੋਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਣਾਂ:

1.ਜਸਦੇਵ ਮੀਤੀ ਦੇ ਮਿਹਣੇ ਸੁਣ-ਸੁਣ ਕੇ ਤੰਗ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਕ ਰਾਹਦਾਰੀ ਹੀ ਤਾਂ ਮੀਤੀ ਨੇ ਭੇਜੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਐਡੀ ਸਜ਼ਾ? ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਮਿਹਣ-ਕ-ਮਿਹਣੇ? ਕੀ ਥੁੜਿਆ ਸੀ ਕੈਨੇਡਾ ਆਉਣ ਬਿਨ੍ਹਾਂ? ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇੰਡੀਆ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ। ਆਖਰ ਸਿਵਿਲ ਇੰਜਨੀਅਰ ਬਣ ਜਾਣਾ ਸੀ ਉਸਨੇ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਹੋਰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਕਿੱਥੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਲਾਲਚ ਵਿਚ ਬਾਊ ਜੀ ਆਖਣ ਲੱਗੇ, “ਬੇਟੇ! ਕੈਨੇਡਾ ਚਲਾ ਜਾਵੇਂ ਤਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹੁਣ ਵਿਚ ਵੀ ਮੱਦਦ ਕਰ ਦੇਵੇਂਗਾ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ, ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਚਹੁੰ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਤੋਰਾਂਗਾ?...‘ਤੇ ਫੇਰ, ਤੇਰਾ ਵੱਡਾ ਵੀਰ ਹਰੀ ਦੇਵ ਵੀ ਭਰ ਜੁਆਨੀ ਵਿਚ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਵੀ ਤਿੰਨ ਜੁਆਕ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਐ। ਤੇਰਾ ਭਰਾ ਦੇਵ ਰਾਜ ‘ਕੱਲਾ ਕੀ ਕਰੂ। ਹਾਲੇ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤਿੰਨਾਂ ਚਹੁੰ ਸਾਲਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣੀ ਐਂ। ਜਾ ਮੇਰਾ ਬੀਬਾ ਪੁੱਤ। ਘਰ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ‘ਚੋਂ ਦਲਿੱਦਰ ਨਿਕਲ ਜਾਊ। ਹੁਣ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਆਪ ਵਿੱਧ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੁੜੀ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ ਐ। ਸੋਹਣੀ-ਸੁਨੱਖੀ ਵੀ ਐ। ਸਾਡੇ ਸਭ ਦੇ ਪਸੰਦ ਐ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ, ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਭੈਣਾਂ ਭਰਾ ਵੀ ਮੰਗਵਾ ਸਕਦਾ ਐਂ।”

-----

2.ਉਹ ਉਸਦੀ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਮਿਟਾਉਂਦੀ। ਉਸਦਾ ਅੱਗਾ-ਪਿੱਛਾ ਨੌਲਦੀ। ਉਸਦੀ ਗਰੀਬੀ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉੜਾਉਂਦੀ। ਉਹ ਜਸਦੇਵ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਦਿੰਦੀ ਹੋਈ ਦੱਸਦੀ, “ਏਸ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਖਾਣਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਈਦੈ। ਬਾਹਰ ਗੋਰਿਆਂ ਦੀ ਸੁਸਾਇਟੀ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਵਿਚਰੀਦੈ। ਡਰਿੰਕ ਲੈ ਕੇ ਪੀਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ਸਿਰਫ ਸਿੱਪ ਕਰਦੇ ਰਹੀਦੈ। ਕਾਂਟਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ਤੇ ਜਦੋਂ ਛੁਰੀ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਕੱਟੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਗੂਠੇ ਦੇ ਨਾਲ ਦੀ ਉਂਗਲ ਛੁਰੀ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਧਰੀ ਹੋਵੇ। ਕਿਹੜਾ ਕਾਂਟਾ ਤੇ ਕਿਹੜੀ ਛੁਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਚੁੱਕੋ ਆਦਿ।”

ਗੱਲ ਕੀ ਉਹ ਨਿੱਕੀ ਤੋਂ ਨਿੱਕੀ ਚੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਜਸਦੇਵ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਪੱਥਰ ਯੁਗ ਦਾ ਬੰਦਾ ਹੋਵੇ.....।”

-----

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਨਾਓ ਭਰਿਆ ਪ੍ਰਵਾਰਕ ਮਾਹੌਲ ਨ ਸਿਰਫ ਪ੍ਰਵਾਰਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਨਰਕ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ; ਬਲਕਿ ਅਨੇਕਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤਨਾਓ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਹਿੰਸਾਤਮਕ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸਦਾ ਅੰਤ ਅਖੀਰ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦਰਮਿਆਨ ਤਲਾਕ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਬੱਚੇ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਸਰ ਬੱਚਿਆਂ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਘਰੋਗੀ ਜੰਗ ਦਰਮਿਆਨ ਹੁੰਦੀ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਰੂਪੀ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਦੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਭਰੇ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਸਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਲੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਝਗੜਾਲੂ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜਵਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

-----

‘ਬੰਦੀ’ ਨਾਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜੋ ਸਮੱਸਿਆ ਆਇਰਸ਼ ਮੂਲ ਦੀ ਪਾਤਰ ਮਿਸਿਜ਼ ਕਾਰਟਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਹੈ; ਦਰਅਸਲ, ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਤਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮਿਸਿਜ਼ ਕਾਰਟਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਜਿਹੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਵਾਰਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਘਰ ਖ੍ਰੀਦਣ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਪੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਬਚਪਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਾਅ ਉੱਤੇ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਜਿਹੇ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ ਹਨ ਕਹਾਣੀ ‘ਬੰਦੀ’ ਵਿੱਚੋਂ ਤਿੰਨ ਉਦਾਹਰਣਾਂ:

1.ਸਿਲਵੀਆ ਘਰ ਵੜਦੀ, ਜੁੱਤੀ ਵਗਾਹ ਕੇ ਮਾਰਦੀ। ਆਪਣਾ ਬੈਗ ਇਕ ਪਾਸੇ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੀ। ਤੇ ਸਿਗਰਟ ਦੇ ਦੋ ਕਸ਼ ਖਿੱਚਦੀ, ਗਲਾਸ ਵਿੱਚ ਰੰਮ ਪਾ ਕੇ ਦੋ ਘੁੱਟ ਭਰਦੀ ਅਤੇ ਸੌਂ ਜਾਂਦੀ।

ਇਹ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਿਤ-ਪ੍ਰਤੀ ਦਾ ਹਾਲ ਸੀ। ਬੱਚੇ ਆਪ ਹੀ ਕੁਝ ਬਣਾ ਕੇ ਸੌਂ ਜਾਂਦੇ ਜਾਂ ਜਿਹੜੀ ਸੈਂਡਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਮਾ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਜਾਂਦਾ, ਉਹ ਹੀ ਖਾ ਲੈਂਦੇ, ਜਾਂ ਪੀਜ਼ਾ, ਬਰਗਰ ਜੋ ਹੱਥ ਆਉਂਦਾ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਅਤੇ ਢਿੱਡ ਭਰ ਲੈਂਦੇ। ਘਰ ਵੀ ਆਪ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੰਦੇ। ਵੱਡਾ ਮਾਰਕ ਵੈਕਿਊਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਛੋਟਾ ਪੌਲ ਭਾਂਡੇ ਧੋ ਦਿੰਦਾ। ਦੋਨੋਂ ਛੋਟੇ ਜੈਰੀ ਤੇ ਜੇਸਨ ਆਪਣਾ ਹੋਮ ਵਰਕ ਕਰਦੇ। ਸਾਰੇ ਭਰਾ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਦੀ ਤੰਗ ਨਾ ਕਰਦੇ। ਜਦੋਂ ਥੱਕੀ ਹਾਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨੇ ਘੇਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਕਦੀ ਰੌਲਾ ਨਾ ਪਾਉਂਦੇ। ਖਮੋਸ਼ੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਨੱਚਦੀ।

ਸਿਲਵੀਆ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਮੈਰੀਓ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਚੁੱਪ-ਗੜੁੱਪ ਚਿਹਰੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਉਂਦੇ।

-----

2.ਮੈਂ ਕਦੀ ਸੋਚਦੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੀਰਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਉਹ ਦੌੜ-ਭੱਜ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਜਿਹੜਾ ਪੈਸਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਸੁਆਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਉਹ ਵੱਡੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ, ਪੜ੍ਹਕੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ‘ਤੇ ਲੱਗ ਜਾਣਗੇ। ਕੀ ਕਰਨਾ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਘਰ? ਇਹ ਪੈਸਾ? ਉਸ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਂ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਨਾ ਰਹੇ। ਲੋੜ ਤਾਂ ਹੁਣ ਸੀ, ਇਕੱਲਤਾ ਦਾ ਵੇਲਾ ਸਾਂਭਣ ਦਾ। ਇਕੱਠੇ ਜੀਣ ਦੀ। ਰਲਕੇ ਹੱਸਣ ਦੀ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸਿਲਵੀਆ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝ ਸਕਦੀ? ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹੌਲ ਜਿਹਾ ਪੈਂਦਾ।

-----

3.“ਮੌਮ ਵੀ ਨੀਡ ਯੂ। ਵਾਈ ਡੌਂਟ ਯੂ ਅੰਡਰਸਟੈਂਡ ਦਿਸ, ਪੌਪ ਇਜ਼ ਗੌਨ। ਸਾਨੂੰ ਤੇਰੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝੋ। ਪੌਪ ਤਾਂ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਤੇ ਤੁਸੀਂ...”

ਮਾਰਕ ਕਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਭੱਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਆਖਦਾ।

“ਆਈ ਲਵ ਯੂ ਮਾਰਕ। ਗਿਵ ਮੀ ਸਮ ਮੋਰ ਟਾਈਮ ਪਲੀਜ਼। ਮੈਨੂੰ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਹੋਰ ਵਕਤ ਦਿਓ,” ਅਖਦੀ ਹੋਈ ਉਹ ਕਾਰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਲੈਂਦੀ।

ਮਾਰਕ ਅਤੇ ਪੌਲ ਖੜੇ ਦੇਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਸਿਰ ਖੁਰਕਦੇ ਮੁੜ ਘਰ ਦੀ ਦਹਿਲੀਜ਼ ਲੰਘ ਕੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰ ਲੈਂਦੇ। ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਲੁਕਾਉਂਦੇ। ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਦੂਰ ਲੁਕ ਜਾਂਦੇ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕੱਲਤਾ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਕੇ, ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਕੁਝ ਟੁੱਟਦਾ। ਪਰ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸਾਂ ਮੈਂ? ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ।

‘ਰੋਣਾ ਮਨ੍ਹਾ ਹੈ’ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਪਰਵਾਸੀ ਜਦੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰਾ ਹੀ ਪ੍ਰਵਾਰ ਇੱਕੋ ਹੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਭਾਵੇਂ ਧੀਆਂ / ਪੁੱਤਰ ਵਿਆਹੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਧੀਆਂ-ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਣ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਬੱਚਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੈਨੇਡਾ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਹਫਤੇ ਜਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਤਨਖਾਹ ਦਾ ਚੈੱਕ ਵੀ ਲੇ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਿੱਜੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵੀ ਮੰਗਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਜੇਕਰ ਪ੍ਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਮੁੰਡੇ / ਧੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਕੁੜੀ ਜਾਂ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਨਿੱਜੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ, ਅਕਸਰ, ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਤਕਰਾਰ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਹ ਤਕਰਾਰ ਵੱਧਦਾ ਵੱਧਦਾ ਹੱਥੋਪਾਈ ਦੀ ਹੱਦ ਵੀ ਟੱਪ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਦੁਫਾੜ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਦੁਫੇੜ ਸਦਕਾ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਭਰਾ ਅਲੱਗ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਂ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਘਰ ਦੀ ਬੇਸਮੈਂਟ ਕਿਰਾਏ ਉੱਤੇ ਲੈ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪੇਸ਼ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀ ‘ਰੋਣਾ ਮਨ੍ਹਾ ਹੈ’ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਉਦਾਹਰਣਾਂ:

-----

1.ਹੈਲਨਾ ਦਾ ਰਹਿਣਾ-ਬਹਿਣਾ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਤੌਰ ਤਰੀਕੇ ਸੁਖਬੀਰ ਨਾ ਸਮਝ ਸਕਦਾ। ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੈਲਨਾ ਜਦੋਂ ਅੱਧ ਨੰਗੇ ਪਿੰਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੀ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਦੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਵਿੱਚ ਝੂਲਦੀ, ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਸੋਫੇ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਚੁੰਮਾਂ-ਚੱਟੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਸੁਖਬੀਰ ਸਹਿਨ ਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਆਉਂਦੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਅਤੇ ਬੇਜੀ ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਗੰਦ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਗੇ? ਕਿੱਥੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲੱਜ-ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਧੀਆਂ ਨੂੰਹਾਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਕਿੱਥੇ ਇਹ ਗੋਰੀਆਂ ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਵੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸਰੀਰਕ ਭੁੱਖ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇ-ਆਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਤੇ ਫੇਰ ਉਸਦਾ ਭਰਾ ਐਡਾ ਬੇਸ਼ਰਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਵੀ ਖ਼ਿਆਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ? ਉਸਦੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਅਤੇ ਬੇਜੀ ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲੈਂਦੇ। ਗੋਰੀ ਨੂੰਹ ਦੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਚਾਹ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਕੰਮ ਬਾਰੇ, ਨਿਹੋਰੇ ਹੋਈ ਜਾਂਦੇ। “ਗੁੱਡ-ਗਰਲ” ਘਰੋੜ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਮਾਣ ਨਾਲ ਆਖਦੇ। ਨੂੰਹ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਰੱਖਣਗੇ ਤਾਂ ਪੁੱਤ ਵੀ ਠੀਕ ਰਹੂ। ਉਸ ਕਮਾਊ ਪੁੱਤ ਤੋਂ ਰੋਟੀ ਦੇ ਲਾਲਚ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ‘ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਜਿੰਦਰੇ ਲਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ।

-----

2.ਰੋਜ਼ ਦੀ ਕਿੜ-ਕਿੜ ਤੋਂ ਸੁਖਜਿੰਦਰ ਨੇ ਸੁਖਬੀਰ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। “ਗੈਟ-ਆਊਟ” ਸੁਖਜਿੰਦਰ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰੋੜ ਕੇ ਮੂੰਹੋਂ ਕੱਢਿਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਤਲਵਾਰ ਚਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਸੁਖਬੀਰ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਇੱਕ ਬੈਗ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਸੁਖਬੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦਰੋਂ ਬਾਹਰ ਵਗਾਹ ਮਾਰੇ ਸਨ। ਤੇ ਉਹ ਕੱਪੜੇ ਉੜਦੇ ਹੋਏ ਕੁਝ ਫੁੱਟਪਾਥ ਤੇ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਸੜਕ ਵਿਚ ਖਿੰਡਰੇ ਪਏ ਸਨ। ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖਿੰਡਰ ਗਈਆਂ ਸਨ ਸੁਖਬੀਰ ਦੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਪਾਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲੀਰਾਂ।

ਰਾਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਹਿਰ ਸੀ। ਤੇ ਉਹ ਬੇਗਾਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੁਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮਾਂ-ਬਾਪ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ? ਕਿਹੜੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦੇ? ਪਿੰਡ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਦੇ। ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਰੋਟੀ ਲਈ, ਆਪਣੇ ਮਨਾਂ ਦੇ ਮਣਾਂ ਮੂੰਹੀਂ ਭਾਰ ਦੱਬੀ, ਬੈਠੇ ਮਾਲਾ ਫੇਰਦੇ ਸਤਿਨਾਮ-ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਵੱਡੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਦਾ ਉਹ ਕੋਈ ਹੌਂਸਲਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਬੈਠੇ ਸੋਚਦੇ ਰਹੇ ਕਿ ਬੇਗਾਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ, ਰਾਤ ਦੇ ਇਸ ਟਿਕੇ ਪਹਿਰ, ਸਾਡਾ ਇਹ ਬੱਚਾ ਕਿੱਥੇ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕਿੱਥੋਂ ਖਾਵੇਗਾ?

-----

‘ਠੰਡੀ ਹਵਾ’ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਬਲਬੀਰ ਕੌਰ ਸੰਘੇੜਾ ਆਪਣੇ ਸਮੁੱਚੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਨ ਤੱਕ ਹੀ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਅੱਖੜਦੀਆਂ ਵੀ ਹਨ।

ਬਲਬੀਰ ਕੌਰ ਸੰਘੇੜਾ ਨੂੰ ਲੰਬੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਣ ਦੀ ਆਦਤ ਹੈ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੰਬੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਾਂ ਤਨਾਓ ਬਹੁਤ ਧੀਮੀ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਦੂਜਾ ਇਹ ਤਨਾਓ ਉਸ ਤੀਖਣਤਾ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ ਜਿੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕੀ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋਣ ਨਾਲ ਪਾਠਕ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੋਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ‘ਹਿਰਾਸਤ’ ਅਤੇ ‘ਕੁਸੱਤ’ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਜੇਕਰ ਬਹੁ-ਦਿਸ਼ਾਵੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਸਾਰਥਿਕ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ‘ਕੁਸੱਤ’ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਰਕ ਦੁਫੇੜ ਪੈਣ ਦਾ ਜੋ ਕਾਰਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪਰਵਾਸੀ ਪ੍ਰਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕਾ ਦੁੱਕਾ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ; ਪਰ ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਨ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਬਣਦੇ।

-----

ਬਲਬੀਰ ਕੌਰ ਸੰਘੇੜਾ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀਆਂ ਚੇਤੰਨ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕ ਲੇਖਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ, ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲੜ ਰਹੀ ਔਰਤ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਘੱਟ ਲੰਬੀਆਂ ਕਰਕੇ ਬਹੁ-ਦਿਸ਼ਾਵੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੇ ਤਾਂ ਉਹ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖ ਸਕਦੀ ਹੈ।

‘ਠੰਡੀ ਹਵਾ’ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਨਾਲ, ਨਿਰਸੰਦੇਹ, ਬਲਬੀਰ ਕੌਰ ਸੰਘੇੜਾ ਨੇ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।