ਸੁਖਿੰਦਰ - ਲੇਖ

ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀਆਂ ਸਰਲ-ਸੰਚਾਰੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ

ਲੇਖ

ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨਾਗਰਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਸਭ ਕੁਝ ਖ਼ਤਰੇ ‘ਚ ਹੈ’ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਨਾਲ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਨਾਗਰਾ ਨੇ ਵਧੇਰੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਉਹ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਸਨੇ 1987-1992 ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ਸਮੇਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਸ਼ਾਇਦ, ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਵਧੇਰੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਬੜੇ ਸਰਲ ਸੁਭਾਅ ਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਕੋਈ ਉਚੇਚਾ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ।

-----

‘ਸਭ ਕੁਝ ਖ਼ਤਰੇ ‘ਚ ਹੈ’ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚਲੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨਾਗਰਾ ਵੱਲੋਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਪਰਪੱਕ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿਕ ਅਭਿਆਸ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਗਰਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਬਾਰੇ ਬੜੇ ਹੀ ਸਿੱਧੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਚਿੰਤਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਹੈ।

-----

ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨਾਗਰਾ ਦਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਸਭ ਕੁਝ ਖ਼ਤਰੇ ‘ਚ ਹੈ’ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਨਾਗਰਾ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖਵਾਦੀ ਸ਼ਾਇਰ ਹੈ। ਇੱਕ ਸੁਚੇਤ ਸ਼ਾਇਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਸਦੀ ਚਿੰਤਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਉਹ ਧਰਮਾਂ, ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ, ਰੰਗਾਂ, ਨਸਲਾਂ ਜਾਂ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੀ ਸੰਕੋਚ ਦੇ ਸਾਡੇ ਮੱਥਿਆਂ ਉੱਤੇ ਇਹ ਸੁਆਲ ਲਿਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਭ ਇੱਕੋ ਹੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਾਂ, ਸਾਡੇ ਸਭ ਦੇ ਖ਼ੂਨ ਦਾ ਰੰਗ ਲਾਲ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਸਭ ਦੇ ਦੁੱਖ-ਦਰਦ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਲੜਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਈਰਖਾ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਸੜਦੇ ਹਾਂ ? ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਮ ‘ਅਸੀਂ ਸਭ ਇੱਕ ਹਾਂ’ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਸਾਡਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਦੀਆਂ ਹਨ:

ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਇੱਕ

ਅਸੀਂ ਸਭ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ

ਹਿੰਦੂ ਦੀ ਰਾਮ-ਰਾਮ

ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਾ ਸਲਾਮ

ਸਭ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇੱਕ

ਫਿਰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕਿਉਂ ਲੜੀਏ

ਨਫ਼ਰਤ ‘ਤੇ ਫਿਰਕੇ ਦੀ ਅੱਗ ‘ਚ ਕਿਉਂ ਸੜੀਏ

ਸਾਂਝੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਡੁਲ੍ਹਦੇ

ਲਹੂ ਦਾ ਰੰਗ, ਲਾਲ ਇੱਕ

ਸਾਡੀ ਖੁਸ਼ੀ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਦੁੱਖ ਇੱਕ

ਸਾਡੀ ਚੀਸ ‘ਤੇ ਪੀੜ ਵੀ ਇੱਕ

-----

ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਡਾਲਰਾਂ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਗਲਤਾਨ ਹੋਇਆ ਮਨੁੱਖ ਅੰਨ੍ਹੇ ਘੋੜੇ ਵਾਂਗ ਦੌੜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਡਾਲਰ ਕਿਵੇਂ ਕਮਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਗਲਤ ਢੰਗ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨ ਅਪਨਾਉਣੇ ਪੈਣ ਉਹ ਇਸਤੋਂ ਵੀ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ। ਅੱਜ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਏਨਾ ਮਤਲਬ-ਪ੍ਰਸਤ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਦਰੜ ਕੇ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਲਈ ਪਿਆਰ ਘੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਹੋਣ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ-ਦਰਦਾਂ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ-ਗਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲਵਰਤਣ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕਿਸੀ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਹੀ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਵਰਤਾਰੇ ਲਈ ਕੌਣ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ? ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਆ ਚੁੱਕੇ ਨਿਘਾਰ ਵੱਲੋਂ ਹਕੂਮਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵੀ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿਤੇ ਇਸ ਮਸਲੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨਾਗਰਾ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਸਰਲ ਸੰਚਾਰੀ ਢੰਗ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਮ ‘ਮੌਸਮ’ ਵਿੱਚ ਕਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਨਿਤ ਬਦਲ ਰਹੇ ਮਾਪ ਦੰਡਾਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਚਿੰਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:

ਲੋਪ ਹੋਈਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਪਿਆਰ ਤੇ ਮੁਹੱਬਤਾਂ

ਏਕੇ ਨੂੰ ਵੀ ਲੱਗਿਆ ਜੰਗਾਲ

ਭਾਈਚਾਰਾ, ਅਣਖਾਂ ਵੀ ਦੂਰ ਨਸ ਗਈਆਂ

ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹੈ ਮਨੁੱਖ ਕਿਉਂ ਕੰਗਾਲ ?

ਤੋਹਮਤ ਕਿਸ ਉੱਤੇ ਲਾਈਏ

ਹੁਕਮਰਾਨੇ-ਵਕਤ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ ਬੇਸ਼ਰਮ ਹੈ

ਮੌਸਮ ਹੈ ਠੰਡਾ ਸੀਲਤ

ਪਰ ਮਾਹੌਲ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂ ਗਰਮ ਹੈ ?

----

ਸਾਡੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ-ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਦਿਲਾਂ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਲਈ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਸਨੇਹ ਦੀ ਥਾਂ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਦਿਲਾਂ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦੇ ਜੋ ਮਨਸੂਬੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ। ਨਿਰਸੰਦੇਹ, ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਸਾਡੇ ਸਭ ਲਈ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ। ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਮ ‘ਤਿਉਹਾਰ’ ਵਿੱਚ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨਾਗਰਾ ਵੀ ਇਹੋ ਗੱਲ ਹੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ:

ਪਰ ਬਦਲ ਲਏ ਕਿਉਂ

ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਵਣ ਦੇ ਹੁਣ ਢੰਗ ?

ਛਿੜੀ ਕਿਉਂ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਆਪਸ ਵਿੱਚ

ਹਰ ਵੇਲੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਜੰਗ

-----

ਇਸ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚਲੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅਜੋਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਤੰਗ ਹੋ ਰਹੀ ਸੋਚ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਚਿੰਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨਾਗਰਾ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਨਾਗਰਾ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਉਸ ਦੇ ਬਦਲ ਰਹੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣ ਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਮ ‘ਭੁੱਖ ਤੇ ਧਰਤੀ’ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ:

ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਖਾ ਲਵਾਂਗਾ

ਸਭ ਕੁਝ ਪਚਾ ਲਵਾਂਗਾ

ਆਪਣਾ ਆਪਾ ਮਿਟਾ ਲਵਾਂਗਾ

ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਮਨੁੱਖ ਹਾਂ

ਨਿਰੰਤਰ ਵਧਦੀ ਭੁੱਖ ਹਾਂ

ਪਰਾ-ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਲੋਬਲ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ: ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ। ਇਹ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹੀ ਅਨੇਕਾਂ ਹੋਰ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਪੌਣ-ਪਾਣੀ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾ ਸਬੰਧ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਧਰਤੀ ਦਾ ਪੌਣ-ਪਾਣੀ ਹੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਸਿਹਤਮੰਦ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿ ਸਕੇਗਾ ? ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀਆਂ ਈਜਾਦਾਂ ਸਦਕਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੌਖਾਲੀ ਤਾਂ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕੀਮਤ ਵੀ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਾਰਾਂ, ਵੈਨਾਂ, ਟਰੱਕਾਂ, ਬੱਸਾਂ, ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਗੱਡੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਕੁਝ ਮਿੰਟਾਂ ਜਾਂ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਛੱਡਿਆ ਗਿਆ ਧੂੰਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ਹਿਰਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚਿਮਨੀਆਂ ‘ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਰਹੀਆਂ ਜ਼ਹਿਰਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਲਾਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿਉਪਾਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ‘ਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ-ਸੁੱਟ ਕੇ ਸਾਫ ਪਾਣੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਫਰਿਸ਼ਤੇ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨਾਗਰਾ ਦੀਆ ਅਨੇਕਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਯੋਗ ਹਨ:

1.ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਸਰਾਪ

ਕਰ ਰਿਹੈ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਖੇਰੂੰ-ਖੇਰੂੰ

ਸਿਸਕਦੀ, ਸਹਿਕਦੀ, ਤੜਪਦੀ

ਧਰਤੀ ਦੀ ਫਰਿਆਦ ਕੌਣ ਸੁਣੇ

ਕੌਣ ਰੋਕੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ

ਸਭ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚੇ ਨੇ

ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੰਝੂ

ਫਿਰ ਕੌਣ ਪੂੰਝੇ, ਕੌਣ ਪੂੰਝੇ

(ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੰਝੂ)

-----

2.ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਆਦਮੀ

ਖਿਲਵਾੜ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ਼

ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਵੇ ਹਰ ਤਰਫ਼

ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨਾਲ਼

ਪਾਣੀ ਦੂਸ਼ਤ ਹੋ ਰਿਹਾ

ਹਰ ਨਦੀ ਦਾ, ਹਰ ਨਹਿਰ ਦਾ

ਹਾਲ ਬੁਰਾ ਹੋ ਗਿਆ

ਹਰ ਪਿੰਡ ਦਾ

ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ

(ਵਾਤਾਵਰਣ)

-----

ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨਾਗਰਾ ਅਮਨ ਦਾ ਪੁਜਾਰੀ ਹੈ। ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਾਕਤ ਦੇ ਭੁੱਖੇ ਲੋਕ ਫੌਜੀ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਹਦ ਉੱਥੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਿੱਠੂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਸਾਰ ਤਬਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਲੁੱਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਮ ‘ਇੱਕ ਅਰਜ਼ੋਈ’ ਵਿੱਚ ਨਾਗਰਾ ਇਹ ਇਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਵਰਤਾਰਾ ਵਾਪਰੇ ਕਿ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਲੋਹੇ ਦੇ ਲੱਛਣ ਹੀ ਬਦਲ ਜਾਣ ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਵੇ ਕਿ ਇਹ ਕਦੀ ਅਜਿਹੇ ਸਖਤ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਰੂਪ ਹੀ ਨ ਵਟਾ ਸਕੇ ਜੋ ਕਿ ਜੰਗ-ਬਾਜ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਥਿਆਰ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਜੰਗ-ਬਾਜ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮਚਾਈ ਗਈ ਤਬਾਹੀ ਕਾਰਨ ਲੱਖਾਂ ਹੀ ਬੇਕਸੂਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਚਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ:

ਰੱਬਾ ਤੇਰੇ ਅੱਗੇ ਹੈ ਅਰਜ਼ੋਈ

ਬਣਾ ਦੇ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਖੁਰਨ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਕੋਈ

ਤਾਂ ਜੋ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਜੰਗ

ਹਥਿਆਰ ਬਣ ਜੰਗ ‘ਚ ਪੁੱਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ

ਅਤੇ ਲੋਹਾ ਕਦੇ ਹਥਿਆਰ ਨਾ ਬਣੇ

-----

ਜੰਗ-ਬਾਜ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਤਬਾਹੀ ਲਈ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮੋਹਰੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਕਾਰਖਾਨੇਦਾਰ ਅਤੇ ਵਿਉਪਾਰੀ ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਖਾਤਰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਵੀ ਦਾਅ ਉੱਤੇ ਲਗਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਮੱਧਿਆ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਭੂਪਾਲ ਦੇ ਇੱਕ ਗੈਸ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਗ਼ੈਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੁਨਾਫ਼ਾ-ਖੋਰ ਵਿਉਪਾਰੀਆਂ ਦੀ ਅਣਗਹਿਲੀ ਕਾਰਨ ਹੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ ਸੀ। ਇਸ ਗੈਸ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਗੈਸ ਨਿਕਲਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੀ ਲੋਕ ਅਜਿਹੀਆਂ ਖਤਰਨਾਕ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹੁਣ ਉਹ ਕਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਸਿਹਤਮੰਦ ਮਨੁੱਖ ਵਾਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਣਗੇ। ਇਸ ਮਹਾਂ-ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਨਾਗਰਾ ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਮ ‘ਮੌਤ ਦੀ ਬਰਸਾਤ’ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਹੀ ਕਾਵਿ-ਮਈ ਅਤੇ ਨਾਟਕੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ:

ਉਸ ਕਾਲੀ ਭਿਆਨਕ ਰਾਤ

ਹੋਈ ਸੀ ਮੌਤ ਦੀ ਬਰਸਾਤ

ਨਾ ਬਿਜਲੀ ਚਮਕੀ

ਨਾ ਕੋਈ ਬੱਦਲਾਂ ਦੀ ਗਰਜਣ

ਬਸ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਗੈਸ ਦਾ

ਮੀਂਹ ਲੱਗਾ ਸੀ ਬਰਸਣ

-----

‘ਸਭ ਕੁਝ ਖ਼ਤਰੇ ‘ਚ ਹੈ’ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨਾਗਰਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅਜੇ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਕਿਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਾਂ ਵਾਦ ਨਾਲ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ। ਅਜੇ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ। ਨਾ ਹੀ ਅਜੇ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਕਿਸੇ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਡੂੰਘਾਈ ਤੱਕ ਹੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਗੁੰਝਲ਼ਦਾਰ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾਈ ਤੱਕ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਨਿਰਸੰਦੇਹ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਆਪ ਕਿਸੇ ਸਮੱਸਿਆ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਤੱਕ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਹ ਉਸ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਦਿਸ਼ਾਵੀ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇਗਾ।

ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨਾਗਰਾ ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ-ਸਮਰੱਥਾ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਕੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਪਰਪੱਕ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੇਗਾ; ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਸਦਾ ਹੀ ਉਡੀਕ ਰਹੇਗੀ। ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਸਭ ਕੁਝ ਖ਼ਤਰੇ ‘ਚ ਹੈ’ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨਾਗਰਾ ਨੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਸ਼ੁੱਭ ਇਛਾਵਾਂ।

ਸੁਖਿੰਦਰ - ਲੇਖ

ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਮੰਥਨ ‘ਚੋਂ ਉੱਭਰਿਆ ਨਾਵਲੀ ਸੱਚ – ਜਸਵੀਰ ਕਾਲਰਵੀ

ਲੇਖ

ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ‘ਅਮ੍ਰਿਤ’ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ ਨੇ 2005 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਅਲਬਰਟ ਕਾਮੂੰ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ‘ਆਊਟਸਾਈਡਰ’, ‘ਮਿੱਥ ਆਫ ਸਿਸੀਪਸ’, ਯਾਂ ਪਾਲ ਸਾਰਤਰ ਦੀ ਲਿਖਤ ‘ਐਸੇਜ਼ ਇਨ ਅਗਜ਼ਿਸਟੈਂਸ਼ੇਲਿਜ਼ਮ’ ਅਤੇ ਸੈਮੂਅਲ ਬੈਕਟ ਦੇ ਨਾਟਕ ‘ਵੇਟਿੰਗ ਫਾਰ ਗੋਦੋ’ ਨਾਲ ਛਿੜਿਆ। ਇਹ ਚਰਚਾ ਦੂਸਰੇ ਮਹਾਂ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਹਦ ਹੋਰ ਵੀ ਭਖ ਗਿਆ। ਹਿਟਲਰ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੱਖਾਂ ਯਹੂਦੀਆਂ ਨੂੰ ਗੈਸ ਚੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾੜਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵੱਲੋਂ ਜਪਾਨ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ/ਨਾਗਾਸਾਕੀ ਉੱਤੇ ਐਟਮ ਬੰਬ ਸੁੱਟ ਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਲ ਛਿਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਢੇਰ ਬਨਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਹਦ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਗਿਆ। 1960 ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਹੋ ਰਹੀ ਤਬਾਹੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਬਣ ਰਹੀ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਰਹੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹਿੱਪੀ ਕਲਚਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। 1970 ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਵੀਅਤਨਾਮ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਉਲਝੀ ਅਮਰੀਕਨ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਤਾਬੂਤ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਆਂ ਉੱਤੇ ਉਤਰਨ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਇਹੀ ਚਰਚਾ ਬੀਟ ਕਲਚਰ/ਕਾਊਂਟਰ ਕਲਚਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰਿਆ।

-----

‘ਅਮ੍ਰਿਤ’ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਅਨੇਕਾਂ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਾਂ ਵਾਦ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਦਿਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਕੰਮਲ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ। ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਮਾਜ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ, ਮਹਿਜ਼, ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਮਨੋਰਥ ਨਾ ਸਮਝ ਲਵੇ; ਬਲਕਿ ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਚੇਤੰਨ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਵੀ। ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਮਾਜ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜੋ ਹੋਰਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ-ਦਰਦਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋਣ। ਅਜਿਹਾ ਸਮਾਜ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਦਰੜ ਕੇ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਜਾਣਾ ਹੀ ਨਾ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਵੇ; ਬਲਕਿ ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ, ਮਿਲਵਰਤਣ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਅਮਨ ਜਿਹੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੋਈ ਦੇਖਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ‘ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਸੰਕਟਾਂ ਦਾ ਆਰੰਭ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕੀ ਵਿੱਦਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਬੰਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ‘ਅਮ੍ਰਿਤ’ ਨਾਵਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਸੋਚ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਸ਼ਬਦ ਪੜ੍ਹਨੇ ਵਧੇਰੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋਣਗੇ:

“ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ‘ਚੋਂ ਜਦੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਰੱਦੀ ਦੀ ਟੋਕਰੀ ਵਰਗਾ ਹੋ ਕੇ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ; ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਜਗਦੇ ਦੀਵੇ ਵਰਗਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਢਿੱਡ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੈ। ਉਹ ਢਿੱਡ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਢਿੱਡ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਬੋਧ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਉਂਦੀ...ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਬੱਚੇ ਨਿਰੋਲ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਭੋਗਵਾਦ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਾ ਹੋਣ।”

2.“ਅਮ੍ਰਿਤ ਸੋਚਦਾ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਮਨ ਦਾ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਵਿਕਾਸ ਜਿੱਥੇ ਇੰਨੀ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ- ਉੱਥੇ ਮਨ ਦਾ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਵਿਕਾਸ ਕਿੰਨਾ ਆਨੰਦ ਦੇਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ।”

3.“ਅਮ੍ਰਿਤ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰੇਮ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ-ਈਰਖਾ ਨਹੀਂ। ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸੁਖ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ-ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ। ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਸਕੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਦੋ ਵਿਦਿਆਲੇ ਹਨ-ਤੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਗੁਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਸਤਿਤਵ ਨੂੰ ਖਰਾਬ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ”

ਨਾਵਲਕਾਰ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪੁੱਛਣਾ ਵੀ ਬੰਦ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਕੌਣ ਹਿੰਦੂ, ਕੌਣ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੈ, ਕੌਣ ਈਸਾਈ ਹੈ ਤੇ ਕੌਣ ਸਿੱਖ ਹੈ। ਅਜੋਕੀ ਵਿੱਦਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਢਿੱਡ ਭਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ਾਲੀ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਲੇ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਬੂਹੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

-----

ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤੱਥ ਵੀ ਉਭਾਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜੋ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਉਸ ਨੂੰ ਉਮਰ ਭਰ ਭੁਗਤਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਸੰਸਕਾਰ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਮਰਨ ਤੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ:

“ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜੰਗਾਲਿਆ ਤੇ ਸਖਤ ਸੰਗਲ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ‘ਚ ਨੂੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਬੱਚਾ ਹੀ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਈਸਾਈ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-ਪਰ ਇਨਸਾਨ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ। ਉਹ ਇਕ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਜਿਸ ਨੇ ਫੁੱਲ ਬਣਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ - ਪਰ ਜੰਮਦੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸੰਵੇਦਨਾਹੀਣ ਪੱਥਰ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ‘ਚ ਹੀ ਸਾਂਚਿਆਂ ‘ਚ ਢਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।”

-----

ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬੌਣਾ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਧਰਮ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਤਿਕੜੀ ਇੱਕਠੀ ਹੋ ਕੇ ਚਲਦੀ ਹੈ। ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਨਾਵਲ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਪਰ ਉਸਦੇ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਮਾਜ ਨਾਲੋਂ ਭਾਰਤੀ/ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਵਧੇਰੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਤੱਕੜੀ ਜਕੜ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਲਾਭ ਰਾਜਨੀਤੀਵਾਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹਨ. ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਪੰਡਤ, ਪਾਦਰੀ, ਮੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਭਾਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲੁੱਟ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਹੀ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਗੂਆਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਨਹੀਂ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਲੁਟੇਰੀ ਤਿਕੜੀ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤੀ ਧਾਰਮਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਗ੍ਰੰਥ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮਾਂ ਵਰਗੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਧਾਰ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀਵਾਨ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਫਿਰਕੂ ਜਨੂੰਨਵਾਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਫੈਲਾ ਕੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਹਿਮ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਘਿਨੌਣੀ ਖੇਡ ਅਕਸਰ ਹੀ ਖੇਡਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਚਰਚਾ ‘ਅਮ੍ਰਿਤ’ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:

“ਹਰ ਸਮਾਜ ‘ਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਅਸਲੀ ਗੱਠਜੋੜ ਪੁਜਾਰੀ ਜਮਾਤ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ‘ਚ ਵੀ ਧਰਮ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ‘ਇਕ ਹੈ’ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਗਪਗ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।”

-----

ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ ਮੁਖੌਟਾਧਾਰੀ ਆਖੌਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਚਰਚਾ ਛੇੜਦਾ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ, ਚਿੰਤਕਾਂ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੇ ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕਿਰਦਾਰ ਹੀ ਸ਼ੱਕੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਵੱਧ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਗੱਲ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਅਜਿਹੇ ਮੁਖੌਟਾਧਾਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਬਾਰੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਮੁਖੌਟਾਧਾਰੀ ਆਖੌਤੀ ਲੇਖਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਲੱਚਰਵਾਦ ਫੈਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਲਿਖਦੇ ਹੋ? ਤਾਂ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਨਕਲੀ ਮੁਸਕਾਨਾਂ ਲਿਆ ਕੇ ਉਹ ਝੱਟ ਆਖ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਜੀ ਕੋਈ ਗ਼ੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਲਿਖਵਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਗ਼ੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਲਿਖਵਾ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ? ਨਾਵਲਕਾਰ ਇਹ ਨੁਕਤਾ ਵੀ ਉਠਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਰਚਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਚਰਵਾਦ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੱਚਰਵਾਦ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਧੜੇਬੰਦੀਆਂ ਕਿਵੇਂ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ‘ਅਮ੍ਰਿਤ’ ਨਾਵਲ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਦੀਆਂ ਹਨ:

“ਸਾਹਿਤ ਧਾਰਾਵਾਂ ਦਾ ਘਚੋਲਾ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪੁੱਛ ਪ੍ਰਤੀਤ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮਾਲਕ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਫਲਸਫ਼ੇ ਦੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਰਹਿ ਕੇ ਕੁਝ ਲਿਖੋ ਤਾਂ ਬੇਸ਼ਕ ਉਸ ਤੋਂ ਭੂੰਡ ਵੀ ਨਾ ਨਿਕਲੇ-ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਇਨਾਮ ਦੇਣਗੇ-ਤੇ ਉੱਤਰ-ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਵਾਲੇ ਅਣਗੌਲ ਦੇਣਗੇ। ਇਹੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸੀਮਤ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਮਿਲ ਬੈਠ ਕੇ ਵਿਚਾਰਨ-ਤੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਯੋਗ ਥਾਂ ਦੇਣ।”

-----

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਨਾਮਾਂ-ਸਨਮਾਨਾਂ ਦੀ ਜੋ ਦੁਰਗਤੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਟੀਆ ਤੋਂ ਘਟੀਆ ਢੰਗ ਅਪਣਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਵੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਹੀ ਬੰਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਜੁੱਰਤ ਨਾਲ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਲੇਖਕ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰੜਕਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਹਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਉਸਦੇ ਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਖ਼ੰਜਰ ਖੋਭ ਕੇ ਉਸਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਚੁੱਪ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ‘ਅਮ੍ਰਿਤ’ ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਅਮ੍ਰਿਤ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਸੁਣ ਲਵੋ:

“ਸਰਕਾਰੇ ਦਰਬਾਰੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਇਜ਼ਤ ਹੀ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹਾਲੇ ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਕੋਈ ਕਵੀ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦਿਨ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-ਸਨਮਾਨ ਤਾਂ ਆਮ ਸਾਧਾਰਣ ਲੇਖਕਾਂ ਲਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।”

-----

ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਹੀ ਸਹਾਰੇ ਬਿਤਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਤਰਕਸ਼ੀਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ. ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਸੁਮੇਲ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਜਿਉਣਾ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਮਝਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਕਿਸੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਨੇਕਾਂ ਵੇਰ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਸਮਝਿਆ ਹੈ ਮੈਂ ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਨਾਵਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਅਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾਲ ਹੀ ਭਰੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:

“ਉਹ ਹਰ ਉਸ ਥਾਂ ਗਿਆ-ਜਿੱਥੇ ਚੈਨ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਸੀ-ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸੁਪੁਨਿਆਂ ਦੀ ਠਾਹਰ ਨਾ ਮਿਲੀ। ਕਦੀ ਉਸਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਮਿਲੇ ਤੇ ਕਦੀ ਅਧਾਰਮਿਕ ਤਰਕਸ਼ੀਲ। ਪਰ ਸਭ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ‘ਚ ਉਸਨੇ ਸ਼ੈਤਾਨੀ ਸੁਪਨੇ ਤਰਦੇ ਦੇਖੇ। ਉਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਤਰਕ ਨਾਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਹਾਰ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ - ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਨਹੀਂ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਤਰਕ ਨਾਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਤੁਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਅੱਗੇ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।”

-----

‘ਅਮ੍ਰਿਤ’ ਇੱਕ ਸੰਵਾਦ ਮੁਖੀ ਨਾਵਲ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪਰਚਲਿਤ ਵਿਧਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਾਵਲ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੇਤੰਨ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਹੈ। ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਸ ਪਾਸ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੋ ਇਹ ਵੀ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਪਾਸੇ ਝੂਠ, ਲੋਭ, ਮੋਹ, ਹੰਕਾਰ, ਹਉਮੈ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਅਨ੍ਹੇਰ ਨਗਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਮਹਿਜ਼ ਇੱਕ ਰੇਤ ਦੇ ਕਿਣਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਸੁਣਵਾਈ ਨਹੀਂ। ਇਸੇ ਲਈ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੁਝ ਚੰਗਾ ਜਾ ਮੰਦਾ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਵੱਲ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਂਦਾ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦਾਂ ਨੇ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਪੰਜ ਸਿਤਾਰਾ ਹੋਟਲਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 200 ਦੇ ਕਰੀਬ ਵਿਅਕਤੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 400 ਦੇ ਕਰੀਬ ਵਿਅਕਤੀ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੀਆਂ ਅਖਬਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੰਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸੁਰਖ਼ੀਆਂ ਬਣਾਇਆ। ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਰੇਡੀਓ/ਟੀਵੀ/ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਨੇ ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਤੱਕ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਚਰਚਾ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਕੀ ਮੁੰਬਈ ਦੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਅਤਿ ਦਰਜੇ ਦੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ? ਸ਼ਾਇਦ, ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ। ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੁੱਖੇ ਨੰਗੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਕਾਂ ਛੱਡਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹੱਲਾਂ ਵਾਂਗ ਸਜੇ-ਧਜੇ ਪੰਜ ਸਿਤਾਰਾ ਹੋਟਲਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਵਾਸਤਾ?

----

ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਮਨੁੱਖ ਵਸਤਾਂ ਨਾਲ ਘਰ ਭਰਨ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਮੇਂ ਤਨਾਓ ਅਤੇ ਬੇਆਰਾਮੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਭ ਸੀਮਾਵਾਂ ਪਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਵਾਦ ਵੱਲੋਂ ਫੈਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਆਤੰਕਵਾਦ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਹੁਣ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਚਲਾਉਂਦੇ; ਬਲਕਿ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਮੈਗਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਚੀਫ ਐਗਜ਼ੈਕੇਟਿਵ ਅਫਸਰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਗਲੋਬਲੀਕਰਨ ਦੀ ਆੜ ਹੇਠ ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਚੈਨਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਆਦਮ ਕੱਦ ਸਕਰੀਨਾਂ ਉੱਤੇ ਘਰ ਘਰ ਬੇਅਰਥੇ ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਿਖਾਕੇ ਸਥਾਨਕ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਰਗੀਆਂ ਮਹਾਂ-ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਬਹਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲਾ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲਗਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਅਮਨ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਹਵਾ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਖਿਰ ਆਮ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਸੁਆਲ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਬੁੱਕਤ ਹੈ? ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਸੁਆਲਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਅਮ੍ਰਿਤ’।

-----

ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਅਮ੍ਰਿਤ’ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਆਰਥਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸੰਵਾਦ ਛੇੜਨ ਵਾਲੇ ਚੇਤਨਾ ਭਰਪੂਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ੇਣੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਨਾਵਲ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਖੜੋਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰ ਸੁੱਟਣ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਨਾਵਲ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣਾ ਇੱਕ ਸ਼ੁੱਭ ਸ਼ਗਨ ਹੈ।

ਸੁਖਿੰਦਰ - ਲੇਖ

ਮੁਖ਼ਾਲਿਫ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ – ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ

ਲੇਖ

ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪਰਤਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਕਵੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਤਾਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਸਾਧੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਕਵੀ ਹੈ। ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਤੱਕ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਗਾਥਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਦੀ ਕਾਵਿ-ਪੁਸਤਕ ‘ਬਨਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ’ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ 2007 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਗਿਰਝਾਂ ਦੀ ਹੜਤਾਲ’ ਨਾਮ ਦਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।

-----

‘ਬਨਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ’ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਬਨਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ’ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ:

ਬੇ-ਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਬਣ ਬੈਠੀ ਸੀ,

ਉਸ ਲਈ ਮਤਰੇਈ ਮਾਂ।

ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਤੁਰਿਆ ਓਧਰ

ਜਿੱਧਰ ਵੇਖੀ ਠੰਡੀ ਛਾਂ।

ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇ ਬਨਵਾਸ।

ਸੱਤ ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਪਾਰ ਨਿਵਾਸ।

-----

ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਵਿ-ਸਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਗਾਥਾ। ਆਪਣੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਵਸੀਲੇ ਤਸੱਲੀਬਖ਼ਸ਼ ਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕ ਚੰਗੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਭਾਲ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਰਨਾਂ ਧਰਤੀਆਂ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਲੋਕ ਚੀਨ, ਮਲਾਇਆ, ਸਿੰਘਾਪੁਰ, ਅਫਰੀਕਾ ਜਾਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਕੰਮ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕ ਅਮਰੀਕਾ, ਕੈਨੇਡਾ, ਜਰਮਨੀ, ਅਸਟਰੇਲੀਆ ਜਾਂ ਆਬੋਦਾਬੀ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਬਣ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਹੁਣ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਾਲ ਕਮਾਈਆਂ ਕਰਕੇ ਮੁੜ ਇੰਡੀਆ ਨੂੰ ਪਰਤ ਜਾਂਦੇ ਸਨ; ਪਰ ਹੁਣ ਲੋਕ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਤਾਂ ਚੰਗੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹਨ ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਮੁੜਦੇ। ਬਲਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਬਣਕੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

-----

ਕੈਨੇਡਾ ਵਰਗੇ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮੂਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ: ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਜੰਮੀ-ਪਲੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ, ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਕੇ ਆਈ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਉਣ ਦਾ ਢੰਗ। ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਮਾਪੇ ਅਜੇ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਆਏ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਚਰਚੇ ਕਰਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਪਰ ਬੱਚੇ ਪਰਾ-ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਕੰਮਪੀਊਟਰ, ਇੰਟਰਨੈੱਟ, ਟੀਵੀ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਉਲਝੇ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪਣਾ ਮਨ-ਪ੍ਰਚਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਚਰਚਾ ਅਧੀਨ ਆਏ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਬਨਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ’ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਯੁਗ ਦਾ ਸਫ਼ਰ’ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ:

ਬਾਪੂ ਹਾਲੇ ਵੀ,

ਗੱਲ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ,

ਮਾਲਵੇ, ਮਾਝੇ ਅਤੇ

ਦੁਆਬੇ ਦੀ ਗਾਥਾ।

ਪੁੱਤਰ, ਕੰਪਿਊਟਰ ‘ਤੇ ਬੈਠ,

ਨਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ਪੋਟਿਆਂ ‘ਤੇ

ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ।

-----

ਪਰ ਇਹੀ ਖੇਡਾਂ ਜੋ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਮਨ-ਪ੍ਰਚਾਵੇ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਵੱਡੇ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣ ਦਾ ਢੰਗ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ‘ਤੰਦ ਯਾਦਾਂ ਦੇ’ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ ਪ੍ਰਵਾਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੋ ਰਹੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਬਣ ਰਹੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਕੇ ਆਏ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਅਪਣਾਏ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵੱਖਰੇਵਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਚਰਚਾ ਛੇੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:

ਮਾਏ ਨੀ! ਇਸ ਦੇਸ਼ ‘ਚ ਬੱਚੇ

ਲੁਕਣ ਮੀਟੀਆਂ ਦਾਈਆ ਦੁੱਕੜੇ,

ਗੁੱਲੀ ਡੰਡਾ ਕੁਝ ਨਾ ਖੇਡਣ।

ਘਰ ਦੀ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ ਅੰਦਰ,

ਕੁੱਕੜਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਤਾੜੇ ਰਹਿੰਦੇ।

ਜਦ ਰੋਵਣ ਤਾਂ-

ਮਾਂ ਜਾਂ ਬਾਪ, ਬਾਜ਼ਾਰ ਲਿਜਾ ਕੇ,

ਕੁਝ ਖਿਡੌਣੇ ਲੈ ਦਿੰਦੇ ਨੇ।

ਜਦ ਉਸ ਖੇਡ ਤੋਂ,

ਬੱਚੇ ਦਾ ਮਨ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,

ਨਵੇਂ ਖਿਡੌਣੇ ਲਿਆ ਦਿੰਦੇ ਨੇ।

ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਲਈ-

ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਖਿਡੌਣੇ ਬਦਲਣ,

ਵੱਡੇ ਹੋ ਕੇ,

ਨਿੱਤ ਨਵੇਂ ਇਹ ਸਾਥੀ ਬਦਲਣ।

------

ਭਾਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ, ਅਕਸਰ, ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਕੇ ਆਏ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਹੇਰਵਾ ਸਤਾਉਂਦਾ ਹੈ-ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਵੇਂ ਅਪਣਾਏ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਕੰਮ ਦਾ ਸਹੀ ਮੁੱਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸੌਖਾਲੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਤੰਦ ਯਾਦਾਂ ਦੇ’ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਝਿਜਕ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ:

ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ-

ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਦਾ ਮੁੱਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਨਿੱਤ ਹੀ ਮਾਏ-

ਫੁੱਲਾਂ ਵਰਗਾ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ।

ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ ਇੱਕ ਚੇਤੰਨ ਸ਼ਾਇਰ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਹਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਅਰਥਭਰਪੂਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

-----

ਭਾਰਤੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ‘ਰਾਮ’ ਅਤੇ ‘ਰਾਵਣ’ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਰਾਮ’ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਚੰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਰਾਵਣ’ ਨੂੰ ਬੀਮਾਰ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ। ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਦੁਸਹਿਰੇ ਦੇ ਮੌਕੇ ‘ਰਾਵਣ’ ਦਾ ਬੁੱਤ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਸੱਚ’ ਦੀ ‘ਝੂਠ’ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਪਰ ‘ਜਸ਼ਨ’ ਨਾਮ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਰਾਹੀਂ ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਿੰਨ੍ਹਾਤਮਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਹਰ ਸਾਲ ਰਾਵਣ ਦਾ ਬੁੱਤ ਸਾੜ ਦੇਣ ਨਾਲ ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਰਾਵਣ ਵਰਗੀ ਬੀਮਾਰ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਤਾਂ ਹਰ ਪਲ ਸਾਡੇ ਆਸ ਪਾਸ ਗਲੀ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਸੜਕ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬੀਮਾਰ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਤਾ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਨਿਰੰਤਰ ਅਤੇ ਲੰਬੀ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

-----

‘ਬਨਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ’ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ/ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਆ ਰਹੀਆਂ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ/ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਰਹਿਨੁਮਾਵਾਂ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਥਾਂ ਥਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਜ਼ਾਤ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਖੇਧੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰਤ ਅਤੇ ਮਰਦ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਬਰਾਬਰੀ ਦੀ ਵੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ; ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਹਉਮੈਂ ਅਤੇ ਹੰਕਾਰ ਦੇ ਭਰੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ/ਧੀਆਂ/ਨੂੰਹਾਂ ਉੱਤੇ ਅਤਿਆਚਾਰ ਕਰਕੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਫ਼ਖਰ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ।

-----

ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਤਿੰਨ ਕੁੜੀਆਂ’ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਸਾਡਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਕੈਨੇਡਾ ‘ਚ ਜ਼ਾਲਮ ਮਰਦਾਂ ਹੱਥੋਂ ਮਰ ਚੁੱਕੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪੰਜਾਬਨਾਂ ਗੁਰਜੀਤ ਘੁੰਮਣ, ਨਵਰੀਤ ਵੜੈਚ ਅਤੇ ਮਨਜੀਤ ਪਾਂਗਲੀ ਦੀ ਯਾਦ ਦੁਆਂਦੀਆ ਹਨ:

1.ਉਂਝ ਤਾਂ ਮਾਨਵ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਤੋਂ,

ਕੰਪਿਊਟਰ ਤੱਕ ਆ ਪਹੁੰਚਾ

ਪੱਥਰ ਯੁਗ ਦੀ ਕੋਝੀ ਸੋਚ ਦੀ,

ਭੇਟਾ ਚੜ੍ਹੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕੁੜੀਆਂ।

----

2. ਪਰਦੇਸਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉਤੇ,

ਜੰਮੀਆਂ ਪਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕੁੜੀਆਂ।

ਗੋਲੀ, ਚਾਕੂ ਤੇ ਅਗਨੀ ਦੀ,

ਭੇਟਾ ਚੜ੍ਹੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕੁੜੀਆਂ।

-----

ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ-ਅਣਜੰਮੀਆਂ ਧੀਆਂ ਦਾ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕ਼ਤਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ। ਅਲਟਰਾ ਸਾਊਂਡ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਈਜਾਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਹਦ ਇਹ ਕੰਮ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਅਖੌਤੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵਧਾਇਆ ਹੈ ਜੋ ‘ਪੁੱਤਰ ਮਿੱਠੜੇ ਮੇਵੇ’ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾ ਗਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰ ਘੋਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕਿ ਔਰਤ ਵੀ ਹਰ ਉਹ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਜੋ ਮਰਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਵਿਤਕਰਾ ਕਿਉਂ? ਇਸ ਵਿਤਕਰੇ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਧਾਰਮਿਕ/ਸਮਾਜਿਕ/ਸਭਿਆਚਾਰਕ/ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਨੂੰ ਮਰਦ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਜਾਨਵਰ ਦੀ ਪੱਧਰ ਦਾ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਜ਼ਹਿਰ ਭਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਅਸੀਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਮਰਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਰਤੀ/ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਔਰਤ ਜ਼ਾਤ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਜ਼ਹਿਰ ਉਗਲ਼ੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪੈਰ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ ਅਜਿਹੇ ਗ਼ੈਰ-ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਢਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਲੇਖਕਾਂ/ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਔਰਤ ਜ਼ਾਤ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ‘ਦੁਆ’, ‘ਸਾਹਿਬਾਂ’ ਅਤੇ ‘ਫ਼ੱਕਰਾਂ ਦੇ ਢੋਲੇ’ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ:

1.ਕੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪਲਦੀ ਬੇਟੀ,

ਨਾ ਕੋਈ ਕ਼ਤਲ ਕਰਾਏ।

ਉਸ ਬੇਟੀ ਨੂੰ ਲੱਗ ਜਾਵਣ,

ਇਸ ਜੱਗ ਦੀਆਂ ਸਰਬ ਦੁਆਵਾਂ।

-----

2.ਸਾਹਿਬਾਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਿੰਦੋ ਲੋਕੋ,

ਸਾਹਿਬਾਂ ਵਿਚਾਰੀ ਕੀਹ ਕਰੇ?

ਉਹ ਮੰਦ ਭਾਗਣ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ,

ਨਾ ਵੀਰ ਮਰਨ, ਨਾ ਯਾਰ ਮਰੇ।

-----

3.ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਕਰਾਕੇ ਬੇਟੀ,

ਮਾਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਦੱਸਣ ਜਾਏ।

-----

ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ ਜਾਗਦੀ ਅੱਖ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਇਰ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਹਵਾਵਾਂ ਚੱਲਦੀਆਂ ਹਨ - ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਝਿਜਕ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਚਾਹੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਕੋਨੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਜੰਗ ਦੇ ਭਾਂਬੜ ਬਾਲਣ ਵਾਲੇ ਹੋਣ; ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਉੱਤੇ ਅਤਿਆਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੋਣ; ਰੰਗ, ਧਰਮ, ਨਸਲ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗੇ ਕਰਵਾ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਹੋਲੀ ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ ਹੋਣ; ਹਿਟਲਰ ਦੇ ਕਦਮ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦ ਹੋਣ; ਹਉਮੈ ਅਤੇ ਹੰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਨੱਕਾਂ ‘ਚੋਂ ਠੂੰਹੇਂ ਸੁੱਟਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਾਹਿਤਕ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਹੋਣ ਅਤੇ ਚਾਹੇ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਮੀਡੀਆ ਉੱਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਅਨਪੜ੍ਹ, ਗੰਵਾਰ, ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਦੱਲੇ ਅਤੇ ਸਦਾ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਗੁੱਟ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਲੱਠਮਾਰ ਹੋਣ- ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ ਬੇਲਿਹਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।

-----

ਇੱਕ ਸੁਚੇਤ ਕਵੀ ਹੋਣ ਵਜੋਂ ‘ਬਨਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ’ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ ਦੀਆਂ ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਜਗਦੀ ਮਿਸ਼ਾਲ ਵਾਂਗੂੰ ਹਨ। ਮੁਖ਼ਾਲਿਫ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਤੁਰਨ ਦੀ ਹਰੇਕ ਲੇਖਕ ਵਿੱਚ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਵਧੇਰੇ ਲੇਖਕ ਤਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਕੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤੀਵਾਨਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਇਣ ਕਰ ਕਰਕੇ ਡਾਲਰਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ਭਰਨਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ, ਮੰਦਰਾਂ, ਮਸਜਿਦਾਂ ਅਤੇ ਗਿਰਜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਾਬਿਜ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਫਿਰਕੂ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਤੋਂ ਸਰੋਪੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਮੰਤਵ ਮਿੱਥ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।

----

ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ ਮੁਖ਼ਾਲਿਫ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਉੱਡ ਰਿਹਾ ਪਰਿੰਦਾ ਹੈ; ਇਹੀ ਗੱਲ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਗਏ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਣਯੋਗ ਵੀ।