ਸੁਖਿੰਦਰ - ਲੇਖ

ਪਰਵਾਸੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਲਿਖੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ - ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ

ਲੇਖ

ਕੁਝ ਕਹਾਣੀ ਲੇਖਕ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਲਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਢੂੰਡਦੇ ਹਨ; ਪਰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਾਣੀ ਉਸਾਰਦਾ ਹੈ।ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ ਲਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ। ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੈ। ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਉਚੇਚ ਕਰਕੇ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਲੰਬੀ ਹੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੇ ਨਾਟਕੀ ਅੰਸ਼ ਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕੀ ਸੁਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਵੀ ਤਕਰੀਬਨ ਨਾਮ ਮਾਤਰ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ ਵੱਲੋਂ 2002 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਸੱਚ ਦਾ ਮੁੱਲ’ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

-----

ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾ ਤਾਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਉਂਦੀਆ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਉਸਾਰੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਧੀਆਂ ਸਾਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿੱਧੇ ਸਾਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਵਿੱਦਿਅਕ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ।

-----

‘ਸੱਚ ਦਾ ਮੁੱਲ’ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਪਿੰਕੀ ਤੇ ਲੂਸੀ’ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਾਕ ਤੋਂ ਹੀ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਤੁਹਾਡੀ ਬੱਝੀ ਹੋਈ ਆਮਦਨ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਜੀਅ ਸਕਦੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਖਰੀਦਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੀ ਆਮਦਨ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਬਿਲ ਤਾਂ ਆਈ ਹੀ ਜਾਣੇ ਹਨ। ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ:

“ਹਾਏ ਅੰਕਲ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ ਜੌਬ ਤੇ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ, ਅੱਜ ਤਾਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਦਾ ਲੱਕ ਦੂਹਰਾ ਹੋਇਆ ਪਿਆ, ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸਾਹ ਸਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਕਿਧਰੇ ਹੋਰ ਸੌਖਾ ਕੰਮ ਲੱਭ ਜੂਗਾ।” ਪਿੰਕੀ ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਆਖਦੀ ਪਰ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਫੇਰ ਕੰਮ ਤੇ ਆ ਜਾਂਦੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਕੰਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਹੀ ਨਹੀਂ।”

-----

ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨਾਲ ਰੰਗ, ਨਸਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਦਾ ਹੈ। ਕੈਨੇਡਾ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਕਹੀ ਜਾਵੇ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿੰਨੀ ਤਨਖਾਹ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਸੁਪਰਵਾਈਜ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਟੇਢੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਵਤ ਵਜੋਂ ਕੋਈ ਵਧੀਆ ਗਿਫਟ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਉਹ ਵਿਤਕਰਾ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਵੀ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ ਕਹਾਣੀ ‘ਪਿੰਕੀ ਤੇ ਲੂਸੀ’ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉਘਾੜਦਾ ਹੈ:

“ਲੂਸੀ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਨੁਕਤਾ ਦੱਸਿਆ, “ਡੈਡੀ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਪੀਟਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਮਨਪਸੰਦ ਬਲੈਕ-ਲੇਵਲ ਜਾਨੀ-ਵਾਕਰ ਵਿਸਕੀ ਦੀ ਬੋਤਲ ਵੀ ਮੱਥੇ ਮਾਰੋ, ਫੇਰ ਦੇਖਣਾ ਤੁਹਾਡਾ ਰੇਟ ਕਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਬਰਾਬਰ ਛੇਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਸਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜਾਣ ਹੀ ਗਏ ਹੋਵੋਗੇ? ਇਹ ਬਲੱਡੀ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਕਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਵਿਤਕਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਪਗੜੀ ਵਾਲੇ ਕਾਲੇ ਬੁੱਢੇ ਸਿੰਘ ਹੋ, ਇਹ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਵਿਤਕਰੇ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਚੰਗਾ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਪੋਲਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ...”

-----

ਆਰਥਿਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਛੱਡਕੇ ਕੈਨੇਡਾ ਆਏ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤਨਾਓ ਦੀ ਹੈ। ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਦਾਰਥਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਕਰ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਹਦ ਵੀ ਮਨ ਨੂੰ ਚੈਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ - ਸੁਖ -ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਮ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਹੀ। ‘ਕੀ ਖੱਟਿਆ?’ ਨਾਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇਸ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਉਭਾਰਦਾ ਹੈ:

“ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੁਣ ਕਈ ਗੈਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵੀ ਸਨ। ਹਰ ਕਿਸਮ ਦਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਐਸ਼ ਦਾ ਸਮਾਨ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਪਰ ਸਭ ਕੁਝ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਮਨ ਦੇ ਚੈਨ ਵੱਲੋਂ ਕੰਗਾਲ ਸੀ। ਸੁਖ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਖੰਭ ਲਾ ਕੇ ਉੱਡ ਗਏ ਸਨ। ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਤੇਜ਼-ਰੌਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਭੱਜ-ਨੱਸ ਅਤੇ ਬੇ-ਆਰਾਮੀ ਵਿਚ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਮੱਛਰਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਾਂਗ ਮੱਲੋ-ਮੱਲੀ ਵਾਧਾ ਹੋਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।”

------

ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਤਕਰੀਬਨ ਹਰ ਚਰਚਿਤ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ - ਉਹ ਹੈ : ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਆਹਾਂ ਦਾ ਮਸਲਾ। ਉਹ ਮਸਲਾ ਵੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤਨਾਓ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪਲੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬੀ ਬੱਚੇ ਧਰਮ, ਰੰਗ, ਨਸਲ, ਜ਼ਾਤ, ਪਾਤ ਵਰਗੇ ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ; ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਤਕਰੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਆਉਣ ਵੇਲੇ ਆਪਣੀ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੀ ਧਰਮ, ਜ਼ਾਤ-ਪਾਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਪਰ ਬੱਚੇ ਅਕਸਰ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਦੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕਾਫੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਨਤੀਜੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਹਾਣੀ ‘ਕੀ ਖੱਟਿਆ?’ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:

“ਇਸ ਖ਼ਬਰ ਨੇ ਤਾਂ ਕੋਹ ਹੀ ਛੱਡਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਡੈੱਕ ਤੇ ਬੈਠੀ ਦਾ ਰੋਣ ਅਜੇ ਵੀ ਥੰਮਿਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਡਿੰਪੀ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਰੋ-ਰੋ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ, “ਮੰਮੀ ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਘਰ ਹੀ ਉੱਜੜ ਗਿਆ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਗਈ ਹਾਂ ਤੇ ਲੁੱਟੀ ਗਈ ਹਾਂ, ਪਵਾਲ ਹਰਾਮੀ, ਕਮੀਨਾ ਤੇ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਨਿਕਲਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ?”

-----

ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਲੰਮਾ ਹੌਕਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਇਹ ਵਾਕ ਕਿਰ ਗਿਆ, “ਕੀ ਖੱਟਿਆ ਕੈਨੇਡਾ ਆ ਕੇ!”

ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਵੱਲ ਵਧੇਰੇ ਲੇਖਕ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਪਰਵਾਸੀ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਕੰਮਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ; ਤਾਂ ਜੁ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਦੇ ਚੈੱਕ ਲਿਆਉਣ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਘਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਬੇਹਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਚਾਈ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਪਰਵਾਸੀ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਬਾਹਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਅਤੇ ਤਨਖਾਹ ਦੇ ਚੈੱਕ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਸਿਵਾਇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ ਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਰਦ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਕਮਾਈਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਚੈੱਕ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਪਰ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਰਸੋਈ ਦਾ ਵੀ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਵੀਕ ਐਂਡ ਉੱਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਹੋਰ ਵੀ ਮਾੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਵੀਕ ਐਂਡ ਉੱਤੇ ਹੀ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਅੱਧੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤੱਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਹਦ ਆਏ ਹੋਏ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੇ ਜੂਠੇ ਭਾਂਡੇ ਹੀ ਮਾਂਜਦੀਆ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਵੀਕ ਐਂਡ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਫ਼ਤੇ ਦੀ ਥਕਾਵਟ ਲਾਹੁਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਪਰ ਉਹ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਥੱਕ ਟੁੱਟ ਕੇ ਬੈੱਡ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਫੇਰ ਨੀਂਦ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮਲਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕੰਮਾਂ ਉੱਤੇ ਭੱਜ ਤੁਰਦੀਆਂ ਹਨ। ‘ਕੀ ਖੱਟਿਆ?’ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ ਵੀ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ:

“ਏਥੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਭੱਜ ਨੱਠ ਤੇ ਕਾਹਲ ਹੈ। ਲੋਕੀਂ ਕੀੜੀਆਂ ਦੇ ਭੌਣ ਵਾਂਗ ਹਰਲ ਹਰਲ ਕਰਦੇ ਭੱਜੇ ਹੀ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਦਾ ਵੀਕ-ਐਂਡ ਤਾਂ ਪਾਰਟੀਆਂ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦਾ ਨਿਰਾ ਢਕਵੰਜ ਹਨ, ਦੇ ਖਾਣ-ਪਕਾਣ ਦੇ ਆਹਰ ਤੇ ਜੂਠੇ ਭਾਂਡੇ ਮਾਂਜਣ ਤੇ ਘਰ ਦੀ ਪੂੰਝਾ-ਪਾਂਝੀ ਅਤੇ ਗਰੌਸਰੀ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਆਦਮੀ ਜ਼ਰੂਰ ਦੋ ਦਿਨ ਐਸ਼ ਲੁੱਟਦੇ ਹਨ।”

-----

ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਸੱਸ ਅਤੇ ਸਹੁਰੇ ਵੱਲੋਂ ਨੂੰਹ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਭੈੜਾ ਵਰਤਾਓ ਕਰਨਾ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹੱਸਦੇ-ਵੱਸਦੇ ਘਰ ਨਰਕ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਤਰਕ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਦੀ ਹੈ। ਸੱਸ ਸਹੁਰਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਰ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁੱਛ ਪਰਤੀਤ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਨੂੰਹ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਦੇ ਚੈੱਕ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਫੜਾਇਆ ਕਰਨ। ਕੋਈ ਵੀ ਖ਼ਰਚਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਜਾਜ਼ਤ ਲੈਣ। ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਿਸੇ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਨਾਓ ਬਣਿਆ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਕਹਾਣੀ ‘ਬਿੱਕੀ’ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨਾਟਕੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਹੈ:

“ਜਦੋਂ ਦੂਜੇ ਹਫ਼ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਜੇਬ-ਖ਼ਰਚਾ ਮੰਗਿਆ ਤਾਂ ਸੱਸ ਬੋਲੀ, “ਭਾਈ ਬਹੂ, ਪਹਿਲੋਂ ਪਿਛਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਜੇਬ-ਖ਼ਰਚ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਦੇ ਤੇ ਫੇਰ ਇਸ ਹਫ਼ਤੇ ਦਾ ਲੈ ਲਾ।” ਸੜ ਜਾਵੇ ਮੇਰੀ ਜੀਭ, ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਨਾ ਰਿਹਾ ਗਿਆ ਤੇ ਕਹਿ ਹੋ ਗਿਆ, “ਮੰਮੀ ਜੇਬ ਖ਼ਰਚ ਦਾ ਕਾਹਦਾ ਹਿਸਾਬ, ਚਾਹੇ ਖਰਚਾਂ ਚਾਹੇ ਰੱਖਾਂ ਹੈ ਨਾ ਅੰਕਲ?” ਲਉ ਅੰਕਲ ਜੀ ਫੇਰ ਹੋਗੀ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਸ਼ੁਰੂ।”

“ਅਸੀਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਹੀ ਤਾਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਨਹੀਂ ਤੇ ਖ਼ਰਚ ਕਿਵੇਂ ਕੰਟਰੋਲ ਹੋਵੇਗਾ?” ਮੇਰੀ ਸੱਸ ਤਾਂ ਚਾਰੇ ਪੈਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪੈ ਗਈ।

ਮੇਰੀ ਚੰਦਰੀ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਫੇਰ ਨਾ ਰਹੀ, “ਤੁਹਾਡੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸੋਹਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਹੁਣ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕੁਝ ਹੰਦਾ ਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋ।” ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਤੇ ਅੰਕਲ ਪੁੱਛੋ ਹੀ ਨਾ, ਸਹੁਰਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਆਪੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਕੇ ਗੰਦੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਮੂੰਹੋਂ ਉਹ ਅੱਗ ਬਰਸਾਈ ਕਿ ਸੁਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ, “ਕੁੱਤੀਏ! ਬੋਲਣਾ ਸਿੱਖ। ਅੱਗੋਂ ਚਬਰ-ਚਬਰ ਨਾ ਭੌਂਕੀ ਜਾਇਆ ਕਰ।”

“ਜੇ ਮਾਂ-ਪਿਓ ਕੰਜਰਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਸਿੱਖ-ਮੱਤ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਨਾ-ਚਾਰ ਅੱਖਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸਮਝਦੀ ਹੈ ਕਿ ਟਟੀਹਰੀ ਵਾਂਗ ਆਸਮਾਨ ਇਸ ਨੇ ਹੀ ਟੰਗਾਂ ‘ਤੇ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਭੂਤਨੀ ਸਿਵਿਆਂ ‘ਚ ਅੱਧ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸਰਨਾ। ਸੱਦੋ ਇਸ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਕਰੋ ਇਕ ਪਾਸਾ। ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਘਾਟਾ ਨਹੀਂ, ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਆਵੇਗੀ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗੀ ਹੀ ਲਿਆਵਾਂਗੇ ਛਾਂਟ ਕੇ।”

-----

ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਹੀ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਕੇ ਆਏ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ। ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ, ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਪਰਵਾਸੀ ਬਣ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਕਿਸੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਜਾਂ ਜਾਣਕਾਰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕਰਾਏਦਾਰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਮੁੜਕੇ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚੱਕਰ ਪੰਜਾਬ, ਇੰਡੀਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਾਪਿਸ ਲੈਣੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਇੰਨਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਰਹਿਣ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ। ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ ‘ਜਨਮ-ਭੂਮੀ’ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ:

“ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਪਿੱਛੋਂ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਆਈ ਕਿ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਤੇਰੇ ਮਕਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨੇ ਡੇਰੇ ਜਮਾ ਲਏ ਹਨ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰ ਲੈਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ? ਉਸ ਨੇ ਜਿੰਦਰੇ ਤੋੜ ਕੇ ਸਭ ਕਮਰੇ ਖੋਲ੍ਹ ਲਏ ਹਨ, ਗੇਟ ਵੀ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਲਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਸਬਜ਼ੀ ਬੀਜੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਨਲਕੇ ਤੇ ਮੋਟਰ ਫਿੱਟ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਮਕਾਨ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵੀ, ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਬਜ਼ੀ ਬੀਜੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਲਾਉਣ ਨਾਲ, ਅੰਦਰ ਤੇ ਬਾਹਰ ਸਿੱਲ੍ਹ ਚੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ। ਗੁਆਂਢੀ ਵੀ ਤੰਗ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੀਂ ਤੇ ਬਾਹਰ ਵੀ ਸਿੱਲ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਬਜ਼ੀ ਬੀਜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਚਿੱਠੀ ਪੜ੍ਹਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਬਣ ਗਿਆ?”

-----

ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਦਹਿਸ਼ਗਰਦੀ ਦਾ ਦੌਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਜਨਮ-ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਦੇਖਣ ਦੇ ਚਾਅ ਵਿੱਚ ਆਏ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਖ਼ੂਬ ਲੁੱਟਦੀ ਹੈ। ਸਥਿਤੀ ਉਦੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਤਰਸਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਧੜਾ-ਧੜ ਬਿਆਨ ਦੇਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਉਪਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਧੰਨ ਲਗਾਉਣ; ਪਰ ਜਦੋਂ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਪੰਜਾਬ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਬੀਊਰੋਕਰੇਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨੱਕ ਵਿੱਚ ਦੰਮ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਜਾਨ ਬਚਾ ਕੇ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਨਮ-ਭੂਮੀ ਤੈਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਠ ਕੌਮੀ ਗੀਤ ਵਾਂਗ ਗੁਣਗੁਣਾਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

----

‘ਜਨਮ-ਭੂਮੀ’ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ ਇੱਕ ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਬੀਤੀ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤਾਂ ਜਨਮ-ਭੂਮੀ ਦੇਖਣ ਗਏ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਆਮ ਹੀ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ:

“ਟੈਕਸੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਅਜੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਹੀ ਆਈ ਸੀ, ਥਾਂ ਵੀ ਕੁਝ ਉਜਾੜ ਜਿਹੀ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਜੀਪ ਨੇ ਪਿੱਛੋਂ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਕੇ ਰੋਕ ਲਿਆ। ਇਕ ਥਾਣੇਦਾਰ ਵਿਚੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗਾ, “ਕਿੱਥੋਂ ਆਏ ਹੋ?”

ਰਾਜੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਆਏ ਹਾਂ, ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ?”

“ਥੱਲੇ ਉਤਰ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰ, ਵਿਚ ਹੀ ਨਵਾਬ ਬਣਿਆ ਬੈਠਾ ਐਂ, ਕਸਟਮ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ।”

“ਹੁਣੇ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ, ਖੋਲ੍ਹ ਸਮਾਨ ਏਧਰ ਲਿਆ ਕੇ।”

“ਤੁਸੀਂ ਕੌਣ ਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਵਾਲੇ? ਕੀ ਹੱਕ ਹੈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸਮਾਨ ਦੀ ਏਥੇ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਦਾ?”

“ਹੌਲਦਾਰਾ ਲਾਹ ਓਏ ਇਹਦੇ ਅਟੈਚੀ ਟੈਕਸੀ ਵਿਚੋਂ ਥੱਲੇ। ਦੱਸ ਇਹਨੂੰ ਤਲਾਸ਼ੀ ਦਾ ਹੱਕ, ਹੱਕ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ? ਇਹਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਹ ਕਿੱਥੇ ਖੜਾ ਹੈ? ਇਹ ਇੰਡੀਆ ਹੈ, ਕਿੱਥੇ ਭੁੱਲਿਆ ਫਿਰਦਾ ਹੈਂ ਤੂੰ? ਤੂੰ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੀ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਸਾਥੀ ਐਂ। ਬਣਾਓ ਓ ਮੁੰਡਿਓ ਇਹਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ, ਤਲਾਸ਼ੀ ਤਲੂਸ਼ੀ ਕੀ ਕਰਨੀ ਐ ਇਸ ਦੀ।” ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਕੜਕਦੇ ਨੇ ਆਖਿਆ। ਹੌਲਦਾਰ ਨੇ ਤਾਇਆ ਜੀ ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਸਰਦਾਰਾ, ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਸਭ ਚਾਨਣ ਹੋਣਾ ਏਥੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਦਾ, ਸਮਝਾ ਕੁਝ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਤੇ ਮਾਰੋ ਮੱਥੇ ਕੁਝ ਸਾਡੇ ਕਿਉਂ ਵਾਟ ਖੋਟੀ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਬਣੋ। ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਡਾਲਰ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆਂ ਓਏ ਮਰੀਕਨਾ?”

“ਤਾਇਆ ਜੀ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘਬਰਾ ਗਏ ਅਤੇ ਰਾਜੀ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, “ਰਾਜੀ, ਮਾਰ ਮੱਥੇ ਕੁਝ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਲਹੂ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਨਜਾਇਜ਼ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਹੁਣ ਫਸੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਫਟਕਣ ਕੀ।” ਤੇ ਰਾਜੀ ਨੇ ਸੌ ਡਾਲਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਆਹ ਲਵੋ ਜੋ ਕੁਝ ਪੱਲੇ ਹੈ, ਸਾਡਾ ਰੱਬ ਰਾਖਾ। ਸਾਨੂੰ ਜਾਣ ਦੇਵੋ, ਦੇਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।”

“ਕਾਕਾ ਸਾਨੂੰ ਨਾ ਚਾਰ, ਤੇਰੇ ਵਰਗਿਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਰੋਜ਼ ਵਾਹ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਡਾਲਰ ਜਿਹੜੇ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈਂ, ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਜਲਦੀ ਕੱਢ ਸਾਰੇ ਤੇ ਚਲਦੇ ਬਣੋ, ਐਵੇਂ ਨਾ ਸਾਡਾ ਟਾਈਮ ਖੋਟਾ ਕਰੋ।”

“ਮਰਦਾ ਕੀ ਨਾ ਕਰਦਾ, ਰਾਜੀ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਲਿਆਂਦੇ ਪੰਜ ਸੌ ਡਾਲਰਾਂ ਤੋਂ ਹੱਥ ਧੋ ਕੇ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾਉਣਾ ਪਿਆ।”

-----

ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਖਰੇਵੇਂ ਦੀ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਮਝ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਤਾਂ ਲੋਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿਤੇ ਇੰਡੀਆ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਵਾਸ਼ਰੂਮ ਹੋਵੇ - ਜਿੱਥੇ ਮਰਜ਼ੀ, ਜਦੋਂ ਮਰਜ਼ੀ, ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਪਿਸ਼ਾਬ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਮਾਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਕੋਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਇਹ ਆਦਤ ਵੀ ਉਦੋਂ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਮਕਾਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲੱਗੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਦਾ ਓਹਲਾ ਲੈ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਉਹ ਪਿਸ਼ਾਬ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਘੂੰ-ਘੂੰ ਕਰਦੀ ਕੋਈ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਵੇ। ਅਜਿਹਾ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਢਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਹਲੇ ਬੈਠੇ ਢਾਣੀਆਂ ਬਣਾ ਬਣਾ ਘਰਾਂ ਕੋਲ ਪਈ ਕੁਝ ਖ਼ਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਲੱਗੇ ਬੈਂਚਾਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਗੱਪਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਹਾਣੀ ‘ਪਰਾਈ ਪੌਣ’ ਵਿੱਚ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਇੱਕ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਨਾਟਕੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ:

“ਬੰਤਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਦਿਨ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, “ਹੋਰ ਤਾਂ ਏਥੇ ਸਭ ਅੱਛਾ, ਖੇਡਦਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵਾਹਵਾ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਵਾਸ਼ਰੂਮ ਦਾ ਪੁਆੜਾ। ਨਾ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਨੇੜੇ ਪੈਂਦੀ ਬਿਲਡਿੰਗ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਬਲਿਕ ਵਾਸ਼ਰੂਮ ਐ ਨਾ ਘਰ ਨੇੜੇ ਪੈਂਦੇ ਪਲਾਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵਾਸ਼ਰੂਮ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਵੱਧ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।” ਉਸ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, “ਫੇਰ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹੋ?”

“ਕਰਨਾ ਕੀ ਹੈ? ਘਰ ਕਿਹੜਾ ਜਾਵੇ? ਗੰਗਾ ਗਈਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਮੁੜਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਤੇ, ਘਰੋਂ ਫੇਰ ਮੁੜ ਹੁੰਦਾ? ਆਹ ਜਿਹੜੀਆਂ ਫੁੱਲ ਬੂਟਿਆਂ ਨਾਲ ਹਰੀਆਂ ਜੇਹੀਆਂ ਸਜਾਵਟੀ ਝਾੜੀਆਂ ਹਨ ਚਾਰੇ ਕਾਰਨਰਾਂ ‘ਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਹਲੇ ਸਾਰ ਲਈਦਾ ਹੈ। ਔਹ ਲੋਹੇ ਦੀ ਫੈਂਸ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਰੁੱਖਾਂ ਉਹਲੇ ਵੀ ਕੰਮ ਚਲਾ ਲਈਦਾ ਹੈ।”...ਪਰ ਸੁਲੱਖਣ ਸਿਆਂ, ਸਿਆਣੇ ਦੇ ਕਹੇ ਦਾ ਅਤੇ ਔਲੇ ਦੇ ਖਾਧੇ ਦਾ ਪਿੱਛੋਂ ਸੁਆਦ ਆਉਂਦਾ। ਤੇਰੀ ਉਸ ਦਿਨ ਦੀ ਕਹੀ ਗੱਲ ਸੱਚ ਹੋ ਗਈ। ਇਕ ਦਿਨ ਓਦੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਕਾਰ ਨੇ ਆ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ ਭਾਦੋਂ ਦੇ ਮੀਂਹ ਵਾਂਗ ਅਚਾਨਕ। ਬੜੇ ਸਲੀਕੇ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਪੁਲਿਸ ਮੈਨ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਸ੍ਰੀਮਾਨ ਬਜ਼ੁਰਗੋ, ਤੁਸੀਂ ਏਥੇ ਹੀ ਝਾੜੀਆਂ ਤੇ ਫੈਂਸ ਨੂੰ ਵਾਸ਼ਰੂਮ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਹੋ। ਤੁਹਾਡੀ ਇਹ ਵਾਸ਼ਰੂਮ ਵਾਲੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਲੰਘਦੇ ਕਾਰਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਏਥੇ ਜੁਰਮ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਚਾਰਜ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਚੰਗਾ ਇਹ ਹੈ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਏਥੇ ਨਾ ਬੈਠੋ ਤਾਂ ਜੁ ਸਾਨੂੰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਯੋਗ ਸੀਨੀਅਰਜ਼ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕਹਿਣਾ ਪਵੇ।”

-----

‘ਸੱਚ ਦਾ ਮੁੱਲ’ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੱਥ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ; ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਵੇ ਕਿ ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਵਾਂਗ ਇੰਨਾ ਕੁ ਜ਼ਰੂਰ ਰੌਚਿਕ ਬਣਾ ਕੇ ਦੱਸੇ ਕਿ ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣ ਸਕੇ।

-----

ਨਿਰਸੰਦੇਹ, ‘ਸੱਚ ਦਾ ਮੁੱਲ’ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੱਸਣ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਫ਼ਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ; ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਕਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ, ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ ਦਾ ਮੂਲ ਮਨੋਰਥ ਵੀ ਇਹੀ ਹੀ ਸੀ।