ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ – ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀਲੇਖ
-----
ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ’ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਿਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਉਸ ਦੇ ਨਿਬੰਧ ‘ਬੋਲਣ ਦੀ ਕਲਾ’ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ:
ਧਰਤੀ ਦੇ ਜਿਉਂਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਬੋਲੀ ਦੁਆਰਾ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਹਾਵ ਭਾਵ, ਖੁਸ਼ੀ ਗ਼ਮੀ ਤੇ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬੋਲੀ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦੂਜੇ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਜੁੜਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਵਿਹਾਰ ਦੀ ਸਾਂਝ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵੀ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਚਾਨਣ ਦੀ ਲੋਅ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਭ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬੁੱਧੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬੋਲੀ ਦਾ ਹੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਹੈ।
----
ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾ ਬੋਲੀ ਦੀ ਜੋ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਕਈ ਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਾਨੂੰ ਅਣਚਾਹੇ ਨਤੀਜੇ ਭੁਗਤਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ, ਅਕਸਰ, ਇਹ ਮੁਹਾਵਰਾ ਸੁਣਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਲੱਗਿਆ ਫੱਟ ਤਾਂ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦਾ ਲੱਗਿਆ ਫੱਟ ਉਮਰ ਭਰ ਲਈ ਨਾਸੂਰ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੋਲੀ ਜਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਇੱਕ ਪੁਲ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬੋਲੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀ ਇਕੱਲਤਾ ਤੋੜਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ; ਬਲਕਿ ਬੋਲੀ ਦੀ ਮੱਦਦ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਹੋਰਨਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖਾਂ-ਸੁੱਖਾਂ, ਖੁਸ਼ੀਆਂ-ਗਮੀਆਂ, ਉਮੰਗਾਂ-ਇਛਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਆਦਾਨ ਪਾਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪਾਸਾਰ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ? ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਕਿਵੇਂ ਜੁੜਦੇ? ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀ? ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਇਕੱਲਤਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਚਰਦਾ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਨ ਸਾਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਨ ਹੀ ਗੀਤ-ਸੰਗੀਤ।
-----
ਭਾਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਦਰਪਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਤੱਕ ਮਨੁੱਖ ਬੋਲਦਾ ਨਹੀਂ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣ ਔਗੁਣ ਲੁਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸਦੇ ਗੁਣਵਾਨ ਹੋਣ ਜਾਂ ਮੂਰਖ ਹੋਣ ਦਾ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਨ ਕਰਨ ਦੇ ਕਈ ਵਾਰ ਗਹਿਰ ਗੰਭੀਰ ਨਤੀਜੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਘੋਰ ਤਬਾਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਕੁਵਰਤੋਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੀ ਚਰਚਿਤ ਕਥਾ ‘ਮਹਾਂਭਾਰਤ’ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਅਰਥਭਰਪੂਰ ਘਟਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ:
ਜੇ ਗਹੁ ਨਾਲ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਤਬਾਹੀ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਦਰੋਪਤੀ ਦੇ ਕੌੜੇ ਤੇ ਸਾੜਵੇਂ ਬੋਲ ਹੀ ਸਨ। ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਅਦਭੁੱਤ ਬਣਾਏ ਮਹਿਲਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਗਏ ਦਰਯੋਧਨ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲੱਗਾ, ਜਦੋਂ ਖੁਸ਼ਕ ਧਰਤੀ ਜਾਣਕੇ ਤੁਰਦਾ, ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਪੱਗ ਲੱਥ ਗਈ। ਮਹਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀ ਅਨਜਾਣ ਦਰੋਪਤੀ ਨੇ ਦੇਖ ਲਿਆ। ਅੱਲ੍ਹੜ ਨੇ ਹਾਸੇ ਭਾਣੇ ਆਖ ਦਿੱਤਾ, “ਅੰਨ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੀ ਰਹੇ।” ਕਿਉਂਕਿ ਦਰਯੋਧਨ ਦਾ ਵਡੇਰਾ ਨੇਤਰਹੀਣ ਸੀ। ਦਰਯੋਧਨ ਨੂੰ ਇਹ ਬੋਲੀ ਤੀਰ ਵਾਂਗ ਵਿੰਨ੍ਹ ਗਈ। ਦਰੋਪਤੀ ਦੇ ਇਸ ਇੱਕ ਬੋਲ ਨੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ; ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੁਰਾਤਨ ਗਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਲੀ ਲੱਖ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।
----
ਕਿਸੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵੱਲ ਸੇਧਤ ਕਰਕੇ ਬੋਲੇ ਹੋਏ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਏਨੀ ਊਰਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਉਦਾਸੀਨ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਲੋਕ ਵੀ ਏਨੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਖਤਰੇ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਊਰਜਾ ਦੇ ਭਰੇ ਹੋਏ ਅਜਿਹੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਬੋਲਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਆਪਣੇ ਨਿਬੰਧ ‘ਬੋਲਣ ਦੀ ਕਲਾ’ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
1699 ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਮੌਕੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਜਾਦੂ ਸੀ। ਲਹੂ ਨਾਲ ਨੁੱਚੜਦੀ ਨੰਗੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇਖ ਕੇ ਵੀ ਸੀਸ ਭੇਟ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਲਾਈਨ ਲੱਗ ਗਈ। ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਪਰਭਾਵ ਹੋਵੇਗਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਕਿ ਤਿਆਗੀ ਵਿਰਾਗੀ ਸਾਧੂ, ਮਾਧੋ ਦਾਸ, ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਬਣ ਗਿਆ; ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤਰਥੱਲੀ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ ਖੜਕਾ ਦਿੱਤੀ।
-----
ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੋਲਣਾ ਵੀ ਇੱਕ ਕਲਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਤਣ ਦੀ ਕਲਾ ਸਿਖ ਲਈ ਉਹ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਬੋਲਣ ਦੀ ਕਲਾ ਸਿੱਖਣ ਵਾਂਗ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੋਹਣੇ ਬਣਨ ਦੀ ਕਲਾ ਵੀ ਸਿੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸੋਹਣੇ ਬਣਨ ਦੀ ਕਲਾ ਵੀ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੋਲਣ ਦੀ ਕਲਾ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ।
-----
ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ ਹਨ: ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਰੂਪ। ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਕਰਕੇ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਵੱਲ ਅਸੀਂ ਸਦੀਵੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਹੀ ਖਿੱਚੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਜੇਕਰ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਹੋਣ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਆਪਣੇ ਨਿਬੰਧ ‘ਸੁਹਣੇ ਬਨਣ ਦੀ ਕਲਾ’ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ:
ਸੋਹਣੇ ਬਣਨਾ ਜਾਂ ਸੋਹਣੇ ਲਗਣਾ ਇੱਕ ਕਲਾ, ਹੁਨਰ ਜਾਂ ਆਰਟ ਹੈ। ਸੁੰਦਰਤਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠੀ ਹੈ, ਸੋਚਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛੁਪੀ ਹੋਈ। ਕਈਆਂ ਦਾ ਹੁਸਨ ਦਿਲ ਮੱਲ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਈਆਂ ਦੇ ਸੋਹਣੇ ਮੂੰਹ, ਸੁਡੌਲ ਅੰਗ ਤੇ ਕੋਮਲ ਅਦਾਵਾਂ ਮੋਹਿਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਈਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ‘ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਦਾ ਪਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਤੀਰ ਜੀਵਨ ਅਰਪਦੇ ਤੇ ਘਾਇਲ ਕਰਦੇ ਜਾਪਦੇ ਹਨ।
ਪਰ ਅਸਲੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਤੇ ਅਦਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿੰਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਨਿਰਮਲ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਦੀਰਘ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਸਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਝਲਕ ਵਧੇਰੇ ਸਾਫ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗੀ। ਸੋਚਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਟੈਂਕੀ ਵਾਂਗ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚ ਭਰੇ ਹੋਏ ਨਿਰਮਲ ਜਾਂ ਗੰਧਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਟੂਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਵਾਂਗ, ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਚੰਗੇ ਜਾਂ ਮੰਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਥਹੁ-ਪਤਾ ਉਸਦੇ ਕਾਰ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਦੇਖਿਆ-ਪਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਸਰੂਪ ਉਸਦੇ ਇਕਰਾਰਾਂ, ਤਕਰਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੁੰਦਰਤਾ ਤਰਸ, ਦਇਆ ਤੇ ਰਹਿਮ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨੇਕੀ ਤੇ ਪਰਉਪਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿੱਚੋਂ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਫਲਦੀ ਤੇ ਫੈਲਦੀ ਹੈ।
-----
ਬਾਹਰੀ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਮਹਿਜ਼, ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਜਾਂ ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਹੀ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਉਸਦੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਰਾਵਾ ਨਾ ਸਿਰਫ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਦਿੱਖ ਹੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਇਹ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਦਸੂਰਤੀ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ‘ਸੱਜਣ ਠੱਗ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਅਸੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਸਮਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਮ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬਾਹਰੀ ਦਿੱਖ ਅਤੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਤੋਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨੇਕ ਇਨਸਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾਂਦਾ ਹੈ; ਪਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਕਾਰ ਕਿਸਮ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਰਾਵੇ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਆਪਣੇ ਨਿਬੰਧ ‘ਸੁਹਣੇ ਬਣਨ ਦੀ ਕਲਾ’ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ:
ਪਹਿਰਾਵੇ ਦਾ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸਬੰਧ ਹੈ। ਪਹਿਰਾਵੇ ਨਾਲ ਸਾਰੀਆਂ ਅੰਦਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉੱਤੇ ਲਿਪਾ ਪੋਚੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉੱਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਤਾਂ ਸਾਧਾਂ ਦੇ ਭੇਖ ਵਿੱਚ ਠੱਗਾਂ ਤੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਹੱਥੋਂ ਨਿਰਛਲ ਤੇ ਭੋਲੇ ਭਾਲੇ ਲੋਕ ਠੱਗੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੰਜਕਾਂ ਕੁਆਰੀਆਂ ਦਾ ਦਿਖਾਵਾ ਕਰਕੇ ਵੇਸਵਾਵਾਂ ਭਿਆਨਕ ਕਾਰੇ ਕਰਦੀਆਂ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਲਿਬਾਸ ਭਾਵੇਂ ਧਾਰਮਿਕ ਹੈ ਜਾਂ ਵਿਹਾਰਕ ਇਹ ਦੂਰੋਂ ਖਿੱਚ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਕਰਮ ਇਸ ਬਨਾਉਟੀ ਭੇਖ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
-----
ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸੂਖਮ ਆਦਤਾਂ, ਸੁਲਝੀਆਂ ਅਦਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕੋਮਲ ਹਰਕਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ, ਮਹਿਜ਼, ਬੋਲਣ ਨਾਲ ਹੀ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ; ਇਹ ਉਸਦੀ ਸੁਨਣ ਦੀ ਕਲਾ ਨਾਲ ਵੀ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਦਾ ਆਖਿਆ ਜਾਂ ਬੋਲਿਆ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਹੁੰਘਾਰਾ ਭਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵੱਲ ਨਿਗਾਹ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ ਸੈਂਕੜੇ/ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਏ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਵੀ ਬੜੇ ਸਨੇਹ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਧੂਹ ਪਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੰਕਾਰੀ, ਘੁਮੰਡੀ ਅਤੇ ਨਿਰਦਈ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲੋਕ ਸੈਂਕੜੇ/ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਯਾਦ ਰੱਖਦੇ ਹਨ - ਪਰ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫਰਤ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
----
‘ਸੁਹਾਗਣਾਂ ਦੇ ਨਾਂ’ ਨਾਮ ਦੇ ਨਿਬੰਧ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵ-ਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਮਰਦ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਔਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਲਿਤਾੜਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਔਰਤ ਨੂੰ ਨਾ ਸਾਡੇ ਸਾਹਿਤਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੇ ਬਖਸ਼ਿਆ, ਨਾ ਹੀ ਸਾਡੇ ਕਹਿੰਦੇ ਕਹੋਂਦੇ ਮਹਾਂ-ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਹੀ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪੈਰ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਕਿਹਾ, ਕਿਸੀ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਪੱਥਰ ਕਿਹਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਂ-ਪੁਰਖਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਨਾ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਔਰਤ ਤੋਂ ਹੀ ਮਾਂ, ਪਤਨੀ, ਧੀ, ਭੈਣ ਅਤੇ ਮਹਿਬੂਬਾ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਰਦ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਨੇ ਹਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਔਰਤ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਨ ਵਿਚਰ ਸਕੇ। ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੋਈ ਝਿਜਕ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਕਿ ਯੱਗ ਜਾਂ ਹਵਨ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਕੁੱਤੇ, ਸ਼ੂਦਰ ਤੇ ਔਰਤ ਵੱਲ ਵੇਖਣਾ ਮਨ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਦਾਨ ਵਿੱਚ ਹਾਥੀ, ਘੋੜੇ, ਗਾਂ ਵਾਂਗ ਔਰਤ ਨੂੰ ਦਾਨ ਵਿੱਚ ਦੇਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਨੂੰ ਕਿਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਝੱਲਣੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਆਪਣੇ ਨਿਬੰਧ ‘ਸੁਹਾਗਣਾਂ ਦੇ ਨਾਂ’ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ:
ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਆਇਆ; ਜਦੋਂ ਉਸ ਥਾਂ ਦੀ ਹਰ ਵਿਆਹੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ ਜਗੀਰਦਾਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉਣੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਸੁਹਾਗ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜਗੀਰਦਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ-ਚੌਂਕੇ ਚੜ੍ਹਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
-----
ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਔਰਤ ਨੂੰ ਮਰਦ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜ਼ੁਲਮ ਵੀ ਸਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਤੀ ਦੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਹਦ ਔਰਤ ਨੂੰ ਜਿਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਪਤੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਿਉਂਦੀ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਕਿ ਔਰਤ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਜੰਮਦਿਆਂ ਹੀ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ; ਪਰ ਹੁਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਅਲਟਰਾਸਾਊਂਡ ਰਾਹੀਂ ਜੰਮਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੱਚੇ ਦਾ ਲਿੰਗ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਜੇਕਰ ਮਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਧੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਮਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸ਼ੌਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੌਕ ਚੰਗਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾੜਾ ਵੀ। ਚੰਗਾ ਸ਼ੌਕ ਹੋਣਾ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਹੋਣਾ ਹੈ; ਪਰ ਮਾੜਾ ਸ਼ੌਕ ਹੋਣਾ - ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬੀਮਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਚੰਗਾ ਸ਼ੌਕ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹੋਰਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਭਲਿਆਈ ਕਰਕੇ ਮਾਨਸਿਕ ਖੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਪਰ ਹੋਰਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਬਿਮਾਰ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋਕ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਦੇ ਨਿਬੰਧ ‘ਸ਼ੌਕ ਤੇ ਰੁਝੇਵੇਂ’ ਵਿੱਚੋਂ ਪੇਸ਼ ਹਨ:
1.
ਹਿਟਲਰ ਦਾ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਟਾਈਮ ਟੇਬਲ ਬਹੁਤ ਅਜੀਬ ਢੰਗ ਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੋ ਲੱਖ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਯਹੂਦੀ ਮਾਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸੀ। ਮਾਰਨ ਦਾ ਢੰਗ ਦੇਖੋ। ਉਸ ਨੇ ਬੰਦਿਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਘਰ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਨੂੰ “ਗੈਸ ਚੈਂਬਰ” ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ‘ਕੱਠੇ ਵੀਹ ਵੀਹ, ਤੀਹ ਤਹਿ ਬੰਦੇ ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਂਗ, ਹੇਠ ਉੱਤੇ ਚਿਣਕੇ, ਚੈਂਬਰ ਵਿੱਚ ਤੂੜ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ; ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਗੈਸ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਗੈਸ ਨਾਲ ਦਮ ਘੁੱਟਕੇ ਤੜਫ ਤੜਫ ਕੇ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। 60 ਲੱਖ ਯਹੂਦੀ ਉਸਨੇ ਇਸੇ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਮਾਰੇ।
2.
ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕੱਲ੍ਹਾ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਖੋਪਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮੀਨਾਰ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਲੱਲ੍ਹ ਸੀ। ਮੁਗਲ ਸੈਨਾਪਤੀ ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕੱਲ੍ਹਾ ਨੇ, ਉਸਦੇ ਮਾਣ ਵਿੱਚ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਖੋਪਰੀਆਂ ਦੇ ਮਿਨਾਰ ਬਣਵਾਏ ਸਨ।
3.
ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਯੁਗੰਡਾ ਦੇ ਡਿਕਟੇਟਰ ਈਦੀ ਅਮੀਨ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲੈਣ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਆਮ ਸ਼ੌਕ ਪੁੱਛੇ ਤਾਂ ਈਦੀ ਬੋਲਿਆ, ਸੁਣੋ:...ਵਧੀਆ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਫਸਰ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਚਪੇੜ ਮਾਰ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। 2....ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਆਰੀ ਯੁਵਤੀ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਚੁਸਕੀਆਂ ਨਾਲ ਪੀਂਦਾ ਹਾਂ. 3.....ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਕਾਲਜਾ ਭੁੰਨ ਕੇ ਖਾਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਹਾਂ।
4.
ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਜਾਵੇਦ ਇਕਬਾਲ ਨਾਂ ਦੇ, ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੇ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਭਿਆਨਕ ਤੇ ਹੌਲਨਾਕ ਕਿੱਸੇ ਹਨ। ਕਿੱਤੇ ਵਜੋਂ ਇੰਜਨੀਅਰ, ਛੇ ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਹੱਟਾ ਕੱਟਾ, ਜਾਵੇਦ ਇਕਬਾਲ, ਗਲੀਆਂ ਖੇਡਦੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿਆਣੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ, ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਗੰਦੇ ਤਹਿਖਾਨੇ ਵਿੱਚ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਬੇ ਕਿਰਕ, ਬੇ ਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਬਦਫੈਲੀ ਕਰਦਾ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹੱਡ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ, ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਜਾਂ ਮਰ ਜਾਂਦੇ। ਉਹ ਬੇਵਸ ਤਰਲੇ ਕਰਦੇ ਤੇ ਚੀਕਾਂ ਵੀ ਮਾਰਦੇ ਹੋਣਗੇ। ਬਦਫੈਲੀ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਰੇ ਅਧ ਮਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਗਾਲਣ ਲਈ ਤੇਜ਼ਾਬ ਨਾਲ ਭਰੇ ਡਰੰਮ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋ ਦਿੰਦਾ। ਬੀਤੀ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਸਾਲ ਜਦੋਂ ਉਹ ਫੜਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਪੰਜ ਤੋਂ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੇ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹਵਸ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਗੰਦਗੀ ਤੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਧੱਬਿਆਂ ਨਾਲ, ਉਸ ਦੇ ਤਹਿਖਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿੱਕੇ-ਨੰਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਫਰਾਕਾਂ, ਟੋਪੀਆਂ, ਬੂਟ ਤੇ ਜਰਾਬਾਂ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਆਂ।
-----
‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ’ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਅਨੇਕਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਬਾਰੇ ਨਿਬੰਧ ਲਿਖੇ ਹਨ; ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਗਏ ਕੁਝ ਕੁ ਹੋਰ ਨਿਬੰਧਾਂ ਦਾ ਚਰਚਾ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ।
ਅਜਿਹੇ ਮਹੱਤਵ-ਪੂਰਨ ਵਿਸਿ਼ਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ: ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ। ਇਹ ਗੁਣ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਔਖੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਦੋ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਅਤੇ ਉਹ ਤਲਖੀ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ - ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਈ ਵਾਰੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਪਰ ਉਸ ਘੜੀ ਕਹੇ ਗਏ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਸਾਨੂੰ ਬੇਚੈਨ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਦੋਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦਿਖਾ ਕੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਵਧਣ ਨਾ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਆਹਿਸਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੀ ਗੱਲ ਦੇ ਗੱਲ ਵਧਾ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਮੰਦਾ ਬੋਲਿਆ ਹੈ।
-----
‘ਹਿੰਮਤ’ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਜਿਹਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ। ਹਿੰਮਤ ਸਦਕਾ ਹੀ ਅਸੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਇਸ ਗੁਣ ਸਦਕਾ ਹੀ ਗਿਆਨ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਹੋ ਸਕੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਗੁਣ ਸਦਕਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਚੰਨ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਝੰਡਾ ਗੱਡ ਸਕਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਗੁਣ ਨੇ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬਰਫ਼ਾਨੀ ਝੱਖੜਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮਾਊਂਟ ਐਵਰਿਸਟ ਦੀ ਚੋਟੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਕਦਮਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਬਲ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੇ ਨਿਬੰਧ ‘ਹਿੰਮਤ’ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦੁਆਣਾ ਆਪਣੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹਿੰਮਤ ਸਦਕਾ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ; ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲੀ ਵਿਹਲ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਬੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ:
ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਤਰਸਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਨ, ਉਸ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਸਦਕਾ ਹੁਣ ਉਹ ਉਸਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਹਨ। ਸਗੋਂ ਉਹ ਹੁਣ ਇਸ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਬੇਅੰਤ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦਾਸੀਆਂ ਵਾਂਗ ਮਨੁੱਖ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਬੰਨ੍ਹੀ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਫਿਕਰ ਤਾਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਦਿੱਤੀ ਸਰੀਰਕ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦਾ ਕੀ ਬਣੂੰ?....ਸੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਬੇਅੰਤ ਪਸਾਰਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਜਿਸਮਾਨੀ ਵਿਹਲ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਪਰ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਮਾਨਸਿਕ ਉਲਝਣਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਾ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਦੁਆਈਆਂ ਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ।
-----
ਆਪਣੇ ਨਿਬੰਧ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ’ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਿਬੰਧ ‘ਤੁਸੀਂ ਕੌਣ ਹੋ’ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ।
ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਇਹੀ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਕੌਣ ਹਨ? ਉਹ ਉਮਰ ਭਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਝਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ - ਜੋ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਕਸ਼ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ:
ਇੱਕ ਚੀਨੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਕੋਈ ਮੇਲਾ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਸੀ। ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਖੂਹ ਸੀ। ਖੂਹ ਦੀ ਮੌਣ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬਦਨਸੀਬ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਉਹ ਚੀਕਿਆ ਚਿਲਾਇਆ। ਕੋਈ ਨੇੜੇ ਨਾ ਆਇਆ। ਕਨਫਿਊਸਸ ਦੇ ਇੱਕ ਉਪਾਸ਼ਕ ਨੇ ਚੀਕਾਂ ਸੁਣੀਆਂ। ਉਸ ਸੋਚਿਆ ਖੂਹ ਦੀ ਮੌਣ ਨਹੀਂ; ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਹੈ। ਉਸ ਆਖਿਆ, “ਤੂੰ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖ, ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਖੂਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮੌਣਾਂ ਬਣਾ ਦਿਆਂਗੇ।” ਆਖ ਕੇ ਚਲਦਾ ਬਣਿਆਂ।
ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਬੋਧੀ ਭਿਕਸ਼ੂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ। ਉਹ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਅਫਸੋਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ। ਆਖਣ ਲੱਗਾ, “ਭਾਈ ਤੂੰ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਦਾ ਕਰਮ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹੈਂ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕੋਈ ਦਖਲ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ। ਜੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਹੈਂ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਕਰਮ ਹਨ, ਮੈਂ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ”।
ਪਿੱਛੋਂ ਤਰਸ ਦਾ ਮਾਰਾ ਕੋਈ ਸਾਧਾਰਨ ਬੰਦਾ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਰੱਸੀ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਲਮਕਾਈ, ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਰਿਹਾ ਬੰਦਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਕੱਢਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਪੈਰ ਫੜ ਲਏ ਤੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਤੂੰ ਹੀ ਸੱਚਾ ਧਾਰਮਕ ਹੈਂ, ਬਾਕੀ ਸਭ ਦਿਖਾਵਾ ਹੈ।
-----
ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ’ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਨਾਲ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਗੁਣਾਂ-ਔਗੁਣਾਂ ਬਾਰੇ ਬੜੀ ਸਰਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਰੌਚਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖਣ ਲਈ ਪਾਂਧੀ ਮੁਬਾਰਕ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ।
ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਾਂਧੀ ਦੀ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਉਸਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਚੇਤੰਨ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਢਾਣੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਾਂਧੀ ਸਾਧਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦਿਲਚਸਪ ਪੁਸਤਕ ਪੜ੍ਹਣ ਵੇਲੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਵੀ ਝਲਕਾਰੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਾਂਧੀ ਬਹੁ-ਦਿਸ਼ਾਵੀ ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰੰਪਰਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੋਇਆ ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।
No comments:
Post a Comment