ਸੁਖਿੰਦਰ - ਲੇਖ

ਸਿੱਧੀਆਂ ਸਾਦੀਆਂ ਜਟਿਲਤਾ ਰਹਿਤ ਕਵਿਤਾਵਾਂ – ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ

ਲੇਖ

ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ ਪਿਛਲੇ ਤਕਰੀਬਨ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਸਿੱਧੀਆਂ ਸਾਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਇਰ ਵਜੋਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕਤਾ, ਪਰਾ-ਆਧੁਨਿਕਤਾ, ਗਲੋਬਲੀਕਰਨ, ਮਾਰਕਸਵਾਦ, ਪੂੰਜੀਵਾਦ, ਸਰੰਚਨਾਵਾਦ, ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ ਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਵਾਦ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਉੱਤੇ ਪਿਆ ਸਿੱਧਾ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਪਿਛਲੇ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ-ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਧਰਮ, ਵਿੱਦਿਆ, ਗਿਆਨ, ਵਿਗਿਆਨ ਜਾਂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ; ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅਜਿਹੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਰਾਂ ਤੋਂ ਅਭਿੱਜ ਹੀ ਰਹੀ।

----

‘ਰੰਗ ਸੁਗੰਧ’ ਨਾਮ ਦਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ ਨੇ 2005 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਇਸ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚਲੀਆਂ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਪੱਖੋਂ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਫ਼ਰਕ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ‘ਆਕਾਸਮਾ’ (1976), ‘ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਬੁੱਕਲ’ (1983), ‘ਚੁੱਪ ਦੇ ਬੰਜਰ’ (1983), ‘ਅੱਕ ਦੇ ਫੁੱਲ’ (1983), ‘ਕੰਚਨ ਕੰਦਰ’ (1990), ‘ਤੱਤੇ ਅੱਖਰ’ (1990), ‘ਖੰਭਾਂ ਵਰਗੇ ਬੋਲ’ (1994) ਅਤੇ ‘ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਅੱਖ’ (2000) ਸਮੇਤ ਅੱਠ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

----

ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਗਈ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਦੇਖਣ ਲਈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਲਿਖਣ ਢੰਗ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੱਲ’ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ :

ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ

ਕਦੇ ਘੂਕ ਸੁੱਤੇ ਰਹੀ ਦਾ ਸੀ

ਬੇਫ਼ਿਕਰੇ ਨੰਗੀਆਂ ਮੰਜੀਆਂ ਤੇ

ਹੁਣ ਨਵਾਰੀ ਪਲੰਗਾਂ ਤੇ ਵੀ

ਓਹੋ ਜਹੀ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ

ਫੱਕਾ ਮਾਰਨਾ ਪੈਂਦੈ ਨੀਂਦ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ

ਜਿਹਨ ‘ਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜ਼ਿਕਰ

ਗੱਲਾਂ ਗੋਲੀਆਂ ਅਣਗੋਲੀਆਂ ਦਾ

ਨੀਂਦ ਨਖਰਾਲੋ ਕੁੜੀ ਵਾਂਗ ਨਖ਼ਰਾ ਵਖਾ

ਪਰ੍ਹਾਂ ਪਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੈ ਸਰਕ ਜਾਂਦੀ

----

ਸਿੱਧੇ ਸਾਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਵਾਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਮੁੱਢਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਈ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਸਾਧਾਰਨ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮੰਜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਗੂੜ੍ਹੀ ਨੀਂਦ ਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਨਰਮ ਗੱਦਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਮੈਟਰਸਾਂ ਵਾਲੇ ਮੰਜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਪਾਸੇ ਪਲਟਦੇ ਰਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਨੀਂਦ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਫੱਕਾ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ।

----

ਉਪਰੋਕਤ ਕਾਵਿ ਸਤਰਾਂ ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੁੱਖ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ: ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕਹਾਣੀ ਸੁਨਾਉਣ ਵਾਂਗ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਿੱਧੀ ਸਾਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ: ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਵਿਰੋਧੀ ਜੁਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਸਨੇ ਇਸ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਅਨੇਕਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਵਿਤਾ ‘ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ’ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਇਸੇ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ :

ਹੇਰਾ ਫੇਰੀ ਨਾਲ ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਣਾ

ਫੇਰ ਮੰਦਰ ਦਾ ਕਲਸ ਚੜ੍ਹਾਉਣਾ

ਦਿਨ ਨੂੰ ਵੱਖਾਉਣੀ ਪਾਰਸਾਈ

ਜ਼ੁਲਮਾਂ ‘ਚ ਬਿਤਾਉਣੀ ਰਾਤ

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਖੇਡ ਤਕਦੀਰਾਂ ਦੀ’ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ :

ਬਹੁਤ ਜ਼ੁਲਮ ਹੋਇਆ ਹੈ ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੇ

ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਧਰਤੀ ਹੈ ਪੀਰਾਂ ਦੀ

ਰੱਖਿਆ ਵੀ ਇਹ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ

ਲਹੂ ਪੀਣਾ ਹੀ ਫਿਤਰਤ ਨਹੀਂ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰਾਂ ਦੀ

----

ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਪਾਠਕ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ ਵਰਤ ਕੇ ਉਹ ਪੂਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਨ ਸਿਰਫ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵੱਖੋ, ਵੱਖ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ; ਬਲਕਿ ਉਹ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਦਕਾ ਸਮੁੱਚੀ ਕਾਇਨਾਤ ਵਿੱਚ ਹਿਲਜੁਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਗ੍ਰਹਿ, ਤਾਰੇ, ਗਲੈਕਸੀਆਂ - ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਕਣ ਕਣ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਪਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੱਸਣ ਲਈ ਵੀ ਉਹ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਵੀ ਉਚੇਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਸਿੱਧੀ ਸਾਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਚੀ ਗਈ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਮੋਹ’ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਗਈ ਅਜਿਹੀ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਵਧੀਆ ਨਮੂਨਾ ਹਨ :

ਮੋਹ ‘ਚ ਬੱਜੀ ਖ਼ਲਕਤ ਪਈ ਭੌਂਦੀ

ਮੋਹ ‘ਚ ਹਰ ਗੱਲ ਪਈ ਸੋਂਹਦੀ

ਮੋਹ ਦਾ ਹੀ ਹੈ ਕੁਲ ਪਸਾਰਾ

ਮੋਹ ਦੀ ਹੀ ਵਗੇ ਪੌਣ

----

ਸਿੱਧੀ ਸਾਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤਜਰਬੇ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤੱਤ ਸਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਤਾਂ ਜੁ ਹੋਰ ਲੋਕ ਇਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਲਾਭ ਉਠਾ ਸਕਣ। ‘ਜ਼ਿੰਦਾ ਦਿਲੀ’ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਉਸਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਵੇਖੋ, ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਤਜਰਬੇ ਕਿਵੇਂ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦਾ ਹੈ :

ਕੋਈ ਤੈਨੂੰ ਉਠਾਏ ਗਾ

ਡਿੱਗਿਆ ਹੀ ਨਾ ਰਹੀਂ

ਭਲਿਆ ਮਾਨਸਾ

ਇਸ ਆਸ ਤੇ

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਂਅ ਹੈ

ਜ਼ਿੰਦਾ ਦਿਲੀ ਦਾ

ਬਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ ਆ

ਗਿਰਜਾਂ ਮੁਰਦਾ ਮਾਸ ਤੇ

ਇਸੇ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਤਰਾਂ ਵੇਖੋ :

ਖਿੜੇ ਫੁੱਲ ਵਾਂਗ

ਖਿੜਿਆ ਹੀ ਰਹਿ

ਭੌਰ ਨਹੀਂ ਬਹਿੰਦੇ

ਫੁੱਲ ਉਦਾਸ ਤੇ

ਆਮ ਤੋਂ ਖ਼ਾਸ ਬਣ

ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਇਸ ਮੰਡੀ ‘ਚ

ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ

ਬਸ ਖ਼ਾਸ ਖ਼ਾਸ ਤੇ

ਲੀੜੇ ਤਨ ਢੱਕਣ ਦਾ ਹੀ

ਇਕ ਜ਼ਹਿਰੀਆ ਨਹੀਂ

ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਟਿਕਦੀ

ਖੁੱਥੇ ਲਿਬਾਸ ਤੇ

----

ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਇੱਕ ਸਮਾਜਕ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ: ਨੂੰਹਾਂ ਉੱਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਅੱਤਿਆਚਾਰ. ਅਨੇਕਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਹਰ ਸੀਮਾਂ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਨੂੰਹਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕਰਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨੂੰਹਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹੁਰਾ ਪ੍ਰਵਾਰ ਵੱਲੋਂ ਅਪਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਢੰਗ ਹੈ ਸਟੋਵ ਦੇ ਸਲੰਡਰ ਦਾ ਫਟਣਾ ਅਤੇ ਨੂੰਹ ਦਾ ਅੱਗ ਨਾਲ ਝੁਲਸ ਕੇ ਮਾਰਿਆ ਜਾਣਾ। ਇਸ ਸਮਾਜਿਕ/ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਸਟੋਵ ਦਾ ਸਲੰਡਰ’ ਲੋਕ-ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤੀ/ਪੰਜਾਬੀ ਮੂਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਆ/ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ; ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਇੰਡੀਆ/ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਅਜੇ ਵੀ ਇੰਡੀਆ/ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਭਾਰਤੀ/ਪੰਜਾਬੀ/ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸਬੰਧ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ/ਇੰਡੀਅਨ/ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ‘ਸਟੋਵ ਤੇ ਸਲੰਡਰ’ ਨਾਮ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਇਸ ਸਮਾਜਿਕ/ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਛੇੜਦੀ ਹੈ :

ਕਦ ਰੁਕਣਗੇ ਦੇਸ ਤੇਰੇ ‘ਚ

ਸਟੋਵ ਤੇ ਸਲੰਡਰ ਫਟਣੇ ?

ਬਹੁਤ ਘਰ ਉੱਜੜੇ ਨੇ

ਬਹੁਤ ਹੋਏ ਨੇ ਸੱਖਣੇ

...................

ਝੁਲਸੇ ਬਦਨ ਚੁਕ ਰਹੇ ਨੇ

ਤੇਰੀ ਪਾਰਸਾਈ ਦੇ ਢਕਣੇ

ਬਹੁਤ ਮਰੀਆਂ ਨੇ ਨੂੰਹਾਂ

ਸੁੱਗੜ ਸਿਆਣੀਆਂ ਰੂਹਾਂ

ਸਟੋਵ ਜਦ ਫਟਦਾ ਹੈ ਤਾਂ

ਬਹੁਤ ਗੱਲਾਂ ਦੱਸਦਾ ਹੈ

ਇਖ਼ਲਾਕ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ

ਬੇਹੂਦਾ ਦਾਜ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ

ਸੱਸ ਚੰਦਰੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ

ਸੋਹਰੇ ਗੁਸਤਾਖ਼ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ

----

ਲੋਕ-ਏਕਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ ਅਮਨ ਅਤੇ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਪੁਜਾਰੀ ਹੈ। ਰੰਗ, ਧਰਮ, ਨਸਲ, ਜ਼ਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਫਿਰਕੂ ਵੰਡੀਆਂ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਅਗਿਆਨੀ ਜਾਪਦੇ ਹਨ। ‘ਤੁਣਕੇ’ ਨਾਮ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਸਿੱਧੇ ਸਾਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ :

ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ

ਬਹਿ ਕੇ ਲੰਗਰ ਛਕਣਾ

ਕੀ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਤਪੜ ਦਾ ਰੌਲਾ

ਘਟਾਉਂਦਾ ਲੰਗਰ ਦੀਆਂ ਬਰਕਤਾਂ

ਇਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ‘ਹੱਦਾਂ-ਸਰਹੱਦਾਂ’ ਨਾਮ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ :

ਮਜ਼ਹਬ ਦਾ ਡਰ ਪਾ ਕੇ

ਨਸਲ ਦਾ ਭੂਤ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ

ਬੇਹੂਦਾ ਗੱਲਾਂ ਬਣਾ ਕੇ

ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ

ਕਈ ਤਾਨਾਂ ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਲਾ ਕੇ

ਵੰਡੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ

----

ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਗੰਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਖੇਡਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹ ਕਰੜੇ ਹੱਥੀਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ‘ਬੁੱਲੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ’ ਨਾਮ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ ਇਹ ਗੱਲ ਬਿਲਕੁਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਚੇਤੰਨ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਵਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਧਰਮ ਦੇ ਆਖੌਤੀ ਰਾਖਿਆਂ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਹੀਂ। ਅਜਿਹੇ ਠੱਗਾਂ, ਧਾੜਵੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਮਝਦਾ ਹੈ :

ਧਰਮ ਸ਼ਾਲਾ ਤੇ ਠਾਕਰ ਦੁਆਰੇ

ਮਲੇ ਠੱਗਾਂ ਧਾੜਵੀਆਂ ਸਾਰੇ

ਵਰਗਲਾ ਕੇ ਸਭ ਕੁਝ ਕੁਝ ਖੋਹ ਲੈਂਦੇ

ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਦਿੰਦੇ ਮੋੜ

ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸ਼ੀਏ ਤੇ ਸੁੰਨੀ

ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਅੱਗ ‘ਚ ਭੁੱਨੀ

ਬੁੱਲਿਆ ! ਦੇਣ ਲਈ ਮਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ

ਆ ਕੇ ਜੁਗਤ ਕੋਈ ਜੋੜ

ਆਗੂ ਉਲਟੇ ਮਸਲੇ ਬਣਾਉਂਦੇ

ਰੇੜਕੇ ‘ਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਮੁਕਾਉਂਦੇ

ਸਭ ਨੂੰ ਕੁਰਸੀ ਲਈ ਲੜਾਉਂਦੇ

ਲੱਭਣ ਨਾ ਉੱਕਾ ਕੋਈ ਤੋੜ

----

‘ਰੰਗ ਸੁਗੰਧ’ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚਲੀਆਂ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਕੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰ-ਗੰਭੀਰ ਚਰਚਾ ਛੇੜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਿੱਧੀ ਸਾਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਇਕਹਿਰੀ ਪਰਤ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਕਾਵਿ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਸੀਂ ਸਟੇਜੀ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਸਟੇਜੀ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਮੰਤਵ ਆਪਣੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਝਟਪਟ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹੀ ਝੱਟਪੱਟ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੇਕਰ ਮੰਚ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਕਵਿਤਾ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਝੱਟਪਟ ਆ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸੰਦੇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਅਜਿਹੇ ਕਾਮਿਯਾਬ ਸਟੇਜੀ ਕਵੀ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਧੀ ਸਾਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਦੇ ਮੰਚ ਉੱਤੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਰੋਤਿਆਂ ਤੋਂ ਵਾਹ ਵਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਅਜਿਹੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ।

----

ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਰੰਗ-ਸੁਗੰਧ’ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸਟੇਜੀ ਕਾਵਿ ਧਾਰਾ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕਰਕੇ ਬੜੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਆਖਰੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਕੁਤਰ ਕੁਤਰ’ ਵਿੱਚ, ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਲੀ ਤਨਾਓ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਵਿ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਧੁਨਿਕ/ਪਰਾ-ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਾਵਿ-ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਤਕਨੀਕਾਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਨਹੀਂ ਹਾਂ :

ਕੁਤਰ ਕੁਤਰ

ਇਵੇਂ ਹੀ ਰਾਤ ਸਾਰੀ

ਸਾਡੀ ਜਿੰਦ ਵਿਚਾਰੀ

ਲਾਚਾਰੀ ‘ਚ ਮਾਰੀ

ਬਿੱਲੀ ਚੂਹੇ ਦੀ ਖੇਡ ਵਾਂਗ

ਚੂਹੇ ਤੇ ਨੀਂਦ ਵਾਲੀ

ਖੇਡ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।